Məktəbəqədər təhsil proqramını həyata keçirən müəssisədə əşyavi-inkişaf mühiti təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün ən vacib meyarlardan biridir. Məktəbəqədər təhsil standartı mövqeyindən məktəbəqədər təhsil mühitinin inkişaf etdirilməsi təhsil mühitinin bir hissəsi və məktəbəqədər təhsil standartlarına keçid üçün əsas amil kimi əşyavi -məkan mühitidir.

Şəxsiyyətin inkişafı dünyaya gələndən yetkinlik yaşına qədər inkişafın 3 əsas amilindən asılıdır: irsiyyət (bioloji amil), tərbiyə (sosial amil), uşağın öz fəaliyyəti (fəaliyyəti) və ətraf mühit.

Bildiyiniz kimi bütün uşaqlar fərqlidir və hər bir məktəbəqədər yaşlı uşaq öz inkişaf yoluna hüququna malikdir.

Təhsil mühiti:

• uşaqların fiziki və psixi sağlamlığının qorunmasına və möhkəmləndirilməsinə təminat verir;

• uşaqlarınemosionalrifahınıtəminedir;

• pedaqoji işçilərin peşəkar inkişafına kömək edir; 

• dəyişən variativ Məktəbəqədər təhsil üçün şərait yaradır; 

• məktəbəqədər təhsilin açıqlığını təmin edir; 

• valideynlərin (qanuni nümayəndələrin) təhsil fəaliyyətində iştirakına şərait yaradır.

Məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin təhsil mühiti təhsil prosesinin nəticələrinə, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin xarakterinə, hər bir məktəbəqədər uşağın inkişafına təsir göstərir.

Təhsil mühiti məktəbəqədər müəssisədə uşaqların inkişafını təmin edən şərait kompleksidir. Məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin inkişaf etməkdə olan təhsil mühiti aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir: 

• pedaqoji proses iştirakçılarının qarşılıqlı əlaqəsi

• əşya- məkan mühitini inkişaf etdirmək

• məktəbəqədər təhsilin məzmunu

1. Pedaqoji proses iştirakçılarının qarşılıqlı əlaqəsi tərbiyəçi-müəllim, uşaq  və valideynlərin birgə tapşırıq və nəticələrə nail olmaq üçün razılaşdırılmış fəaliyyətidir.

2. Əşya-məkan mühitinin inkişaf etdirilməsi təhsil mühitinin tərkib hissəsidir. O, təhsil avadanlığı, materialları, mebel, inventar, oyunlar, oyuncaqlarla və s. təqdim olunur.

3. Məktəbəqədər təhsilin məzmunu bilik, bacarıq və vərdişlər, dünyagörüşü və əxlaqi-estetik ideyalar, eləcə də sosial, idrak və yaradıcılıq təcrübəsinin elementləri sistemidir məktəbəqədər təhsil mühitinin bütün komponentləri bir-birinə bağlıdır və qarşılıqlı şərtləndirilir

Məktəbəqədər təhsil mühitinin bütün komponentləri vəhdətdə çıxış edir, onlar bir-biri ilə əlaqəlidir və qarşılıqlı şərtləndirilmişdir.

1. Məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin təhsil mühitinin strukturunda böyük əhəmiyyət kəsb edən təlim prosesinə iştirakçıların qarşılıqlı əlaqəsi vardır.

Qarşılıqlı əlaqə məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin kollektivinin peşəkar səriştəsindən asılıdır: kollektivin yaradıcılıq, innovasiya fəaliyyətinə hazır olması, uşaqlarla və onların valideynləri ilə qarşılıqlı əlaqədə kommunikativ qabiliyyətlərin təzahürü .

Pedaqoji prosesin subyekti kimi tərbiyəçi-müəllim uşaqların inkişafını təmin edir, onlarda bilik, bacarıq, vərdişlər formalaşdırılır. Bununla yanaşı, uşaqların fəaliyyəti müəllimin fəaliyyətinin keyfiyyətini dəyişdirir, onu şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərinə maksimum uyğun olan yeni məzmun, tədris forma və metodlarının axtarışını aparmağa məcbur edir.

Nəticədə təkcə hər bir uşağın inkişafı deyil, həm də müəllimin peşəkar və şəxsi inkişafı baş verir. Məktəbəqədər təhsil müəssisəsində tədris prosesinin vacib cəhəti müəllimlərin təhsil xidmətlərinin müştəriləri olan valideynləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi, müəyyən pedaqoji potensiala malik olması və təhsil prosesini müsbət ailnin tərbiyə  təcrübəsi ilə zənginləşdirməkdir. Tərbiyəçi-müəllimin və ailənin qarşılıqlı əlaqəsi məqsədəuyğun bir prosesdir, nəticədə bir uşağın inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılır.

Valideynlərin, uşağın və tərbiyəçilərin pedaqoji əməkdaşlığı valideynlərə uşaqlarının fərdi xüsusiyyətlərini və inkişafın öyrənməyə kömək edir.

1. İnkişafetdirici  məkan mühiti - xüsusi təşkil olunmuş məkanla təmsil olunan təhsil mühitinin bir hissəsidir.

Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində hər hansı bir yaş qrupunun inkişaf etməkdə olan əşya-məkan mühitinin yaradılması, təhsil prosesinin  iştirakçıların psixoloji əsaslarını, məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin müasir şəraitinin dizaynını və ətraf mühitin yaradıldığı yaş qrupunun psixoloji xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır.

3. Məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin təhsil mühitinin növbəti komponenti məktəbəqədər təhsilin məzmununun mənimsənilməsidir. Məktəbəqədər təhsilin məzmununun cəmiyyətin iqtisadi və sosial tərəqqisinin əsas amillərindən biri olduğunu qeyd edən "Təhsil haqqında" qanun ona bir sıra ümumi tələblər irəli sürür. Onların sırasında şəxsiyyətin özünü ifadə etməsi və özünü reallaşdırması üçün şəraitin yaradılması: müasir bilik səviyyəsinə uyğun dünyagörüşünün formalaşması. Müasir şəraitdə məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə təhsil proqramlarının kifayət qədər geniş seçimi mövcuddur. Məktəbəqədər təhsilin məzmunu aşağıdakılarla müəyyən edilir:

• dövlət təhsil standartları

• məktəbəqədər müəssisə tərəfindən işlənib hazırlanan əsas təhsil proqramı

• məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin həmin qrup uşaqlarının yaş xüsusiyyətləri və fərdi inkişafının xüsusiyyətləri

Beləliklə, təhsil mühiti uşaqların böyüməsi prosesində daim dəyişən, uşağa yaşın genetik vəzifələrini mənimsəməyə kömək edən açıq, canlı sistemdir.

Əşya-məkan mühiti inkişaf etdirməklə təmin edilməlidir:

• uşaqlar və böyüklər arasında ünsiyyət və əməkdaşlıq etmək imkanı

• uşaqların motor fəaliyyəti imkanı

• təklikdə qalmaq  üçün fürsət  

İnkişaf edən əşya-məkan mühiti təmin etməlidir:

• müxtəlif təhsil proqramlarının həyata keçirilməsi

• inklüziv təhsil təşkil edildikdə-onun üçün zəruri şərait

• təhsil fəaliyyətinin həyata keçirildiyi milli-mədəni, iqlim şəraitinin nəzərdən keçirilməsi; uşaqların yaş xüsusiyyətlərini nəzərə alınması

Təhsil məkanının inkişaf edən təhsil mühiti kimi çıxış etməsi üçün ona daxil olan komponentlərin qarşılıqlı təsiri zamanı müəyyən xüsusiyyətləri əldə etməlidir:

• təhsil strukturlarının şəxsiyyətin, ətraf mühitin, cəmiyyətin dəyişən ehtiyaclarına uyğun olaraq sürətlə yenidən qurulma qabiliyyətini ifadə edən çeviklik;

• daxil olan elementlərin fəaliyyətində qarşılıqlı fəaliyyət və ardıcıllıq vasitəsilə ifadə olunan davamlılıq;

• əhalinin təhsil xidmətlərinə olan tələbata uyğun olaraq inkişaf mühitinin dəyişməsini nəzərdə tutan variativlik;

• ona daxil olan strukturların qarşılıqlı fəaliyyətinin gücləndirilməsi vasitəsi ilə tərbiyə məsələlərinin həllini təmin edən inteqrasiya;

• təhsilin bütün subyektlərinin idarəetmədə geniş iştirakını, təlim, tərbiyə və qarşılıqlı fəaliyyət formalarının demokratikləşdirilməsini nəzərdə tutan açıqlıq.

İdeal olaraq, uşaq bağçası uşaq üçün təbii və real həyatın axdığı mühiti təqdim edir ki, bu da bir-biri ilə bağlı iki mühüm problemin həllinə zəmin yaradır. Bir tərəfdən, təlim-tərbiyə vəziyyətlərini uşaq həyatının reallıqlarına maksimum yaxınlaşdırır ki, bu da uşaqların şəxsi qəbul etməsinə kömək edir; digər tərəfdən, uşağın insanın sosial varlığına maksimum yaxın olan vəziyyətlərdə hərəkət etməyi və ünsiyyət qurmasını öyrədir.

Bununla əlaqədar olaraq, məktəbəqədər müəssisəyə məqsədli şəkildə təşkil edilmiş, uşaq üçün xidmət edən sosial modeldir  olan mühit kimi baxılır.

Bununla əlaqədar olaraq, məktəbəqədər müəssisə məqsədli şəkildə xüsusi olaraq təşkil edilmiş mühit kimi nəzərdən keçirilir və uşağa cəmiyyətin bir modeli kimi xidmət edir.

Xüsusi şəkildə təşkil edilmiş mühit

• uşağın özünü öyrətməyə qabiliyyətinin inkişafına müsbət təsir göstərir

• stimulyator rolunda çıxış edir

• şəxsi inkişafı zənginləşdirir 

• müxtəlif qabiliyyətlərin erkən təzahürünə kömək edir

Məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin əsas ümumtəhsil proqramının strukturuna standartların tələblərinə uyğun olaraq, ətraf mühit:

• təhsilil inkişafı prinsipinə uyğun olmalıdır, bu prinsipin məqsədi isə - uşağın inkişafıdır;

• elmi əsaslandırma və praktik tətbiqetmə prinsiplərini birləşdir

• tamlıq, zərurət və yetərliliyin (kafilik) meyarlarına cavab verir(qoyulmuş təhsil məqsəd və vəzifələri yalnız zəruri və kifayət qədər material üzərində həll etməyə, ağlabatan minimuma maksimal yaxınlaşmağa imkan vermək)

• uşaqların yaş imkanlarına və xüsusiyyətlərinə, təhsil sahələrinin spesifikasına və imkanlarına uyğun olaraq təhsil sahələrinin inteqrasiyasını təmin etmək, təhsil prosesinin kompleks-tematik prinsipinə əsaslanmaq

• böyüklərin və uşaqların birgə fəaliyyətində proqram təhsil vəzifələrinin həllinə və uşaqların müstəqil fəaliyyətinə yalnız birbaşa təhsil fəaliyyəti çərçivəsində deyil, həm də məktəbəqədər təhsilin spesifikasına uyğun olaraq rejim anları keçirmək

• müəllim və uşaq arasında yaşa uyğun qarşılıqlı əlaqə formaları üzrə tədris prosesinin qurulmas

• yaş, gender, fərdi tələbatlar, maraq və qabiliyyətlər nəzərə alınmaqla uşaqların oyun fəaliyyətinin dəstəklənməsi və inkişafı üçün şərait tam şəkildə təmin edilməlidir

Əşya-məkan inkişaf mühitinin yaradılmasına psixoloji-pedaqoji tələblər

Əşya-məkan mühit məzmunlu-zəngin, çevrilən, polifunksional, variativ, əlçatan və təhlükəsiz olmalıdır.

Transformasiya olunan  

• Əşya-məkan mühitinin təhsil vəziyyətindən, o cümlədən uşaqların maraqlarının və imkanlarının dəyişməsindən asılı olaraq dəyişməsinin mümkünlüyünü nəzərdə tutur.

Polifunksional

• əşya mühitinin müxtəlif tərkib hissələrindən-uşaq mebellərindən, matlardan, yumşaq modullardan, ekranlardan və s. müxtəlif istifadə etmək imkanı

• müəssisədə və ya qrupda polifunksional (sərt bərkidilmiş istifadə üsuluna malik olmayan) əşyaların, o cümlədən uşaq fəallığının müxtəlif növlərində istifadə üçün yararlı təbii materialların (o cümlədən uşaq oyununda əvəzedici əşya kimi) olması

Dəyişkən

• müəssisədə və ya qrupda müxtəlif məkanların (oyun, konstruksiya, təklik), həmçinin uşaqların sərbəst seçimini təmin edən müxtəlif materialların, oyunların, oyuncaqların və avadanlığın olması

• oyun materialının dövri dəyişkənliyi, uşaqların oyun, hərəki, idrak və tədqiqat fəaliyyətini stimullaşdıran yeni əşyaların yaranması

Əlverişli

• uşaqların, o cümlədən sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların və əlil uşaqların təhsil fəaliyyətinin həyata keçirildiyi bütün sahələrin əlçatanlığı:

• uşaqların, o cümlədən sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların oyunlara, oyuncaqlara, materiallara, Uşaq fəallığının bütün əsas növlərini təmin edən vəsaitlərə sərbəst girişi; 

•  material və avadanlıqların sazlığı və təhlükəsizliyi.

Mənbə

1. X. Həmidova və b. ,  İnkişafetdirici, dəstəkləyici və təhlükəsiz mühitin yaradılması (məktəbəqədər təhsil ixtisası üçün), Dərs vəsaiti, ARTN, ARTİ, Aİ .. Bakı- 2020