Hal-hazırda dünyada inkişafı (qavrama, anlama, nitq, ünsiyyət, hərəkətlər, özünəxidmət bacarıqları) qiymətləndirmək üçün alətlər ABŞ və Avropanın inkişaf etmiş ölkələrində işlənib hazırlanıb və digər ölkədə istifadə olunmaları üçün onlar satın alınmalı, tərcümə edilməli, intensiv treninqlər aparılmalı və  ölkə üçün standartlaşdırılmalıdır. İnkişaf çətinliklərinin qarşısının alınması, erkən diaqnostikası və müalicəsi üçün istifadə olunan alətlərin çatışmazlığı səbəbi ilə 1995-ci ildən başlayaraq aparılmış çoxsaylı elmi tədqiqatlar nəticəsində Ankara Universitetində prof. İlgi Ertem tərəfindən  Beynəlxalq İnkişafın Dəstəklənməsi və İzlənilməsi Rəhbərliyi -İDİR  (İnternational Guide on Monitoring Child Development – IGMCD)  işlənib hazırlanmışdır (30, 31). İlk olaraq Türkiyədə aparılan tədqiqatlar nəticəsində  İDİRin sualları hazırlanmış və türk uşaqları üçün inkişaf göstəriciləri toplanmışdı. Sonradan İDİRin beynəlxalq alət səviyyəsinə çatdırılmasına qərar verilmişdi. Əsas araşdırma sualı uşaqların inkişafının müxtəlif ölkələrdə eyni olub-olmamasını aydınlaşdırmaq və bu oxşarlığı beynəlxalq, restandartizasiya tələb etməyən alətin hazırlaması üçün  istifadə mümkünlüyündən ibarət olmuşdur. Tədqiqat 4 fərqli ölkədə aparılmışdı: Türkiyə, Hindistan, Cənubi Afrika və Argentina. Tədqiqat nəticəsində məlumat olmuşdur ki, bir çox inkişaf göstəricilərinə müxtəlif ölkələrin uşaqları eyni yaş dövründə nail olurlar. Bu göstəricilər İDİRdə yer almışdır. Bəzi göstəricilərin nail olma yaş dövrü müxtəlif ölkələrdə fərqli olmuşdur. Bu inkişaf göstəriciləri xaric olunmuşdu. Beləliklə Beynəlxalq İDİR hazırlanmışdı. İkinci mərhələdə İDİRin dürüstlüyünü təsdiq edən tədqiqatlar aparılmışdır. İDİRin istifadəsi zaman alınan nəticələr “qızıl standart” ilə qiymətləndirmənin, təcrübəli mütəxəssis tərəfindən aparılan müşahidə və müayinənin nəticələri ilə müqayisə olunmuşdur və İDİRin dürüstlüyü təsdiq olunmuşdur. İDİRin həssaslığı 0.79-0.94, spesifikliyi - 0.70-0.82 təşkil etmişdi.

Beynəlxalq İnkişafın Dəstəklənməsi və İzlənilməsi Rəhbərliyi  0-42 ay uşaqların inkişafını qiymətləndirmək,  ailə ilə mütəxəssis arasında tərəfdaşlıq münasibətlərinin möhkəmlənməsinə şərait yaratmaq, ilkin səhiyyə sistemində uşağın erkən inkişafına və inkişaf çətinliklərinə yanaşmalara dəstək olmaq üçün açıq suallar və aktiv dinləmə əsasında qurulmuş yanaşmadır. İDİR ilə uşağın inkişafının qiymətləndirilməsi 10 dəqiqə tələb edir. İDİR beynəlxalq stardartizasiyadan keçib və buna görə də Azərbaycan üçün restandartizasiyası tələb olunmur. İDİRi istifadə etmək üçün “İDİRin İstifadəçilər üçün Təlim  Proqramı”nı keçmək zəruridir. Təlim proqramı sertifikasiya keçmiş təlimçilər tərəfindən aparılır.

İDİR üç məqsədə qulluq edir - inkişaf çətinliklərinin profilaktikası, erkən aşkarlanması və erkən müdaxiləsi.  İDİR bioekoloji nəzəriyyələr üzərində qurulub, ailə mərkəzli, uşaq və ailənin güclü tərəflərinə əsaslanan yanaşmadır və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Fəaliyyətin, Həyat Fəaliyyətinin Məhdudluğu və Sağlamlıq Təsnifatına əsaslanır. İDİR üç tərkib hissədən ibarətdir – İnkişafın İzlənilməsi (Monitorinq), İnkişafın Dəstəklənməsi və Erlən Müdaxilə.

İDİRin İnkişafın İzlənilməsi (Monitorinq) hissəsi 2 səhifədən ibarət olub, valideynə və ya uşağa qulluq edən şəxsə verilən 8 açıq sualdan ibarətdir. Açıq suallar elə qurulub ki, bu sualları bütün yaş qruplarına aid etmək olar. 1-ci sual valideynin narahatçılığını aşkarlamaq üçün, 2-7 suallar ekspressiv (ifadə) nitq, reseptiv (anlama) nitq, böyük və kiçik hərəkətlər, münasibətlərin qurulması, oyun fəaliyyəti və özünəxidmət sahələrində uşağın inkişafını qiymətləndirmək üçün nəzərdə tutulur.  2-7 suallar üçün hər inkişaf sahəsinə dair inkişaf göstəriciləri verilib. İnkişaf göstəriciləri 12 yaş sütünlarına (1-2 ay, 3-4, 5-6, 7-8, 9-11, 12-14, 15-17, 18-21, 22-25, 26-29, 30-35, 36-42 ay) yerləşdirilib. Yaş sütünuna bu yaşda olan uşaqların 85%-nin nail olduğu inkişaf göstəriciləri yerləşdirilib. Valideynin verdiyi cavablardakı inkişaf göstəriciləri yaş sütünlarında qeyd olunur. Əgər hər hansı bir göstərici valideyn tərəfindən qeyd olunmayıbsa, həmin göstərici valideynə yenidən açıq sual verilərək aydınlaşdırılır və qeyd olunur.

İDİRin Dəstəkləmə bölməsi

İDİRin Dəstəkləmə bölməsi 8-10-cu suallardan, Dəstəkləmə Kartından və “Səninlə öyrənirəm” kitabından ibarətdir.  8-10 suallar psixososial riskləri aşkarmalaq, valideynlərlə sıx əlaqə yaratmaq, valideynləri tərəfdaş kimi qəbul etmək və müdaxilə planını birgə hazırlamaq üçün nəzərdə tutulub.

Dəstəkləmə kartı  2 səhifədən ibarətdir. Dəstəkləmə kartında uşağı müxtəlif yaş  dövrlərində hər inkişaf sahəsinin necə dəstəklənməsi tövsiyə edilir. Dəstəkləmə Kartında tövsiyyələr 0-3 ay, 4-7 ay, 8-12 ay, 13 ay-3 yaş, 3 yaş – məktəbəqədər dövrlər üçün nəzərdə tutulur.  Dəstəkləmə Kartı bir çox beynəlxalq mənbələr istifadə edilməklə hazırlanıb. Dəstəkləmə Kartında mühüm tövsiyələr qısa və sadə dillə verilib ki, valideynlər onları oxuyarkən asanlıqla anlasınlar. Dəstəkləmə Kartını valideynlərlə birlikdə oxumaq, valideynlər arasında yaymaq, poster kimi istifadə etmək olar.

Beynəlxalq İnkişafın Dəstəklənməsi və İzlənilməsi Rəhbərliyi (İDİR) və onun Uşaq İnkişafını Dəstəkləmə Kartı və “Səninlə öyrənirəm” kitabçasından ibarət olan Dəstəkləmə komponenti  Ankara Universitetinin Professoru Dr. lgi Ertem və onun komandası tərəfindən işlənib hazırlanıb. Diqqətinizə təqdim etdiyimiz İDİRin Uşaq İnkişafını Dəstəkləmə Kartı bir çox beynəlxalq mənbələr istifadə edilməklə valideynlər üçün hazırlanıb. Buradakı sadə tövsiyələri istifadə etməklə valideynlər uşaqlarının inkişafını dəstəkləyə bilərlər.

QİDALANMA   Ana südü körpənin immunitetinin güclənməsi və sağlam inkişafı üçün ən yaxşı qidadır. Yenidoğulmuş körpə həyatının ilk saatından başlayaraq 6 ay ərzində yalnız ana südü ilə qidalandırılmalıdır. Bu dövrdə digər maye (su, çay) və ya qida lazım deyil. Ana südündə yetərincə maye var (ana südü 87-90 % sudan ibarətdir) və bu, hətta istidə belə, körpənin tələbatını ödəyir. Körpəyə 6 ayından sonra düzgün qaydada digər qidalar verə bilərsiniz.  

SAĞLAMLIQ   Ailə quran gənclər ilk növbədə sağlam həyat tərzi sürməli, nikaha daxil olarkən həkim müayinəsindən keçməli və reproduktiv sağlamlıqlarına, yəni cinsi sağlamlıq, ailə planlaşdırılması və təhlükəsiz analığa ciddi yanaşmalıdırlar. Uşaq dünyaya gəldikdən sonra profilaktik və müalicəvi tibbi xidmətlərdən istifadə etməklə uşağı məişət və ekoloji təhlükədən qorumaq mümkündür.  

HƏSSAS QAYĞI   Körpənizi qucağınıza alaraq onunla “dəri-dəriyə” təmasına girin. Bu, ana ilə uşaq arasında psixoloji və emosional təmasın yaranmasına səbəb olur. Körpəniz üçün mehriban və etibarlı ailə mühiti formalaşdırın. Unutmayın ki, atanın körpə ilə ünsiyyəti uşağın mənəvi və fiziki inkişafında başlıca rol oynayır.  Körpənin sağlamlığı üçün normal yuxu rejimi də çox vacibdir. Yeni doğulan körpə üç ayına kimi 17-19 saat yata bilər. Altı aylıq körpənin sutkada 14-15 saat yatması kifayət edər. Bir yaşınadək uşağın sutkada 11-13 saat yatması yetərlidir.  

TƏHLÜKƏSİZLİK   Hər bir uşaq müharibə və münaqişələrin nəticələrindən qorunmalıdır. Uşaqların təhlükəsizliyi dedikdə onların fiziki təzyiqdən qorunması ilə yanaşı, beyinlərini sakit saxlamaq və qorumaq nəzərdə tutulur. Uşaqların ətrafında sevgi və qayğı dolu mühit yaratmaqla onların daha sağlam yaşamasına və inkişafına səbəb ola bilərsiniz. Böyüklərin uşaqlara kobud rəftarı onların inkişafına, sağlamlığına və ləyaqətinə zərər vurur.   

ERKƏN ÖYRƏNMƏ   Erkən yaşlarda körpə ilə nəzakətlə ünsiyyət qurmaq, birlikdə kitab oxumaq, mahnı zümzümə etmək valideyn-uşaq münasibətlərini möhkəmləndirir və körpənin sevgi ilə əhatə olunmasını təmin edir. İlk baxışdan sadə görünən bu addımlar körpənin sağlam inkişafının və onun həyatındakı gələcək uğurların təməlidir. Odur ki, körpə həyatının ilk 1000 günü inkişaf üçün çox vacibdir. Əlverişsiz uşaqlıq təcrübələri həyat boyu insanın sağlamlığında və sosial mühitdə özünü biruzə verir.