3-4 yaşlı uşaqlarda nitqinin inkişafıHəyatın dördüncü ili erkən uşaqlıqda məktəbəqədər dövrə keçiddir. Bu dövr uşağın müstəqillik istəyi, vizual effektiv düşüncənin inkişafı, nitqin aktiv inkişafı ilə xarakterizə olunur. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda nitqin vaxtında və tam şəkildə formalaşması gələcəkdə normal inkişaf və müvəffəq təhsil alması üçün əsas şərtlərdən biridir.

Uşaqların nitqinin inkişafı ilə bağlı işlər ətraf mühit haqqında təsəvvürlərin zənginləşməsi ilə sıx bağlıdır. Uşağın ətrafdakı əşyalar və hadisələr haqqında bilik dairəsi nə qədər geniş olsa, nitqi bir o qədər zənginləşər. Bu yaşda uşaqların söz ehtiyatı bitki, geyim, mebel, heyvan, oyuncaq və s. adları ilə zənginləşdirilir.

Uşaqlar ailədə və uşaq bağçasında daha müstəqil, aktiv olurlar. İctimai dairə genişlənir, uşaqlar həmyaşıdları və böyüklər ilə ünsiyyət qururlar. Ev işlərində fəal iştirak edirlər, fiziki məşqlərə, rəsm, modelləşdirmə, tətbiqetmə və digər fəaliyyətlərə maraq göstərirlər. Bu dövrdə oyun aparıcı fəaliyyətə çevrilir. 

Oyunların süjetləri sadədir (bir və ya iki rol ilə): 

1. Uşaqların müxtəlif oyunlarda iştirakı kifayət qədər inkişaf etmiş nitq, eləcə də cisim və hadisələr arasında ən sadə bağlantı qurmaq və elementar ümumiləşdirmə etmək bacarığını tələb edir; 

2. Fərqli şifahi ünsiyyət formaları baş tutur, belə ki, uşaqlar onları əhatə edən əşya və hadisələr haqqında böyüklərə suallar verir, böyüklər cavab verməklə yanaşı uşağın fəaliyyətlərini müşayiət edir, onların hərəkətlərini və onun nəticələrini qiymətləndirirlər. Beləliklə, nitq dialoq forması alır. 

Yetkinlər nəzərə almalıdırlar ki, bu yaşda olan uşaqlar nəinki sevdiklərinin danışma qaydalarını, həm də danışıq tərzlərini asanlıqla xatırlayır və təkrarlayırlar, üz ifadələrini, jestlərini, duruşlarını kopyalayırlar. Valideynlərini təqlid etməklə uşaqlar ünsiyyət mədəniyyətini də mənimsəyirlər. 

Dərhal ətraf mühitə, yetkinlərin işinə və peşələrinə maraq, məkan və zaman istiqamətini tədricən mənimsəmək, cisimlərin müxtəlif xüsusiyyətləri və təbiət hadisələri ilə tanış olmaq uşağın zehni inkişafına və dilin praktik mənimsəməsinə kömək edir. 

Üç yaşlı uşaqlar qısa nağılları, hekayələri diqqətlə dinləyir, hadisələrin inkişafını izləyir, musiqi dinləyir, musiqidəki dəyişiklikləri hiss edir, sənət və musiqi əsərlərinə emosional reaksiya verə bilirlər. Nitqin köməyi ilə uşaq təəssüratlarını bölüşür, onun üçün əhəmiyyətli olan hadisələri çatdırır. Danışıq ünsiyyət, məlumat mübadiləsi və hisslərin ifadə vasitəsi kimi fəal şəkildə istifadə olunur. 

Məktəbəqədər yaş dövrü həddindən artıq artan nitq fəaliyyəti ilə xarakterizə olunur. Daha kiçik uşağın lüğəti yaşayış şəraiti, tərbiyə, sağlamlıq vəziyyəti, ümumi inkişafdan asılıdır və 1-2 min sözdən ibarətdir. Bəzən böyüklər bir uşaqla ünsiyyət qurmağın, onunla danışmağın və oynamağın vacibliyini anlamır, müraciətləri dəstəkləmir. Buna görə, bu dövrdə uşaqların nitqinə xüsusilə diqqətli olmaq çox vacibdir.

Söz ehtiyatını genişləndirərək, eyni zamanda elementar mühakimələri ifadə etmək bacarığını formalaşdırmaq lazımdır. Bir uşağın düşüncəsini uyğun bir formada ifadə etməsi üçün onu müşahidə etməyi, əsas şeyi vurğulamağı, əlaqəni və səbəb-nəticə əlaqələrini anlamağı öyrətmək lazımdır. Burada böyüklərin sualları uşağı "Nə düşünürsən?", "Niyə?", "Necə?" ifadələrinə aparacaq vacib bir rol oynayır

• Uyğun nitq inkişaf etdirərək, uşaqlar:

• Müxtəlif sualları başa düşür və cavablandırır;

• Sual verir;

• Söhbətə fəal qoşulur;

• Şəkillərin, vəziyyətlərin məzmununu izah edir;

• Əşya və hadisələr haqqında danışır. 

Bu yaşda  uşaq artıq gördükləri ilə əlaqədar yaddaşdan hekayə hazırlaya bilər. Bu o deməkdir ki, gündəlik ünsiyyətdə onu bəzi maraqlı hadisələri xatırlamağa və danışmağa təşviq etmək lazımdır.

3-4 yaşlı bir uşaq üçün nitq yalnız böyüklər ilə deyil, həmyaşıdları ilə də ünsiyyət vasitəsidir. Həmyaşıdlarla münasibətdə uşağın maraqlarını, onlarla ünsiyyət istəyini təşviq etmək lazımdır. Bu yaşda əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşması da baş verir, buna görə uşağınıza başqalarının emosional vəziyyətini və əhval-ruhiyyəsini anlamağı öyrədin. Cizgi filmini izlədikdən və ya kitab oxuduqdan sonra məzmunu müzakirə edin; kim yaxşı iş gördü, kim pis etdi, niyə bunu etmək olmaz və s.

Nitqin qrammatik quruluşuna valideynlər fikir verməlidirlər. Bunun üçün  aşağıdakılar nəzərə alınmlıdır:

• Cümlədə sözləri əlaqələndirmək qabiliyyətinin inkişafı

• Qüvvətləndirici sözlərdən istifadə

• Sözlərdən düzgün istifadə

Təklif olunan tapşırıqlar:

• "Bir - çox": gəlincik –gəlinciklər, maşın- maşınlar

• "Balaya ad ver": pişik balası, ördək- ördək balası, ayı balası, köpək balası ...

• "Bir söz əlavə et": ev - evcik, masa - böyük (masa), qaşıq - çay (qaşıq), stul - kiçik (stul)

Danışıq terapevtinin nitq müayinəsi 5 yaşından başlayır, çünki nitqin formalaşmasının 5 yaşından əvvəl baş verdiyi güman edilir. Ancaq uşaq səsləri səhv tələffüz edirsə, bu yaşa qədər gözləməməlisiniz.

Valideynlər erkən yaşdan işə başlamalıdırlar:

• Səs aparatını inkişaf etdirin (sadə hərəkətlərin köməyi ilə dilin, dodaqların hərəkətliliyi, məsələn, "dil gizləndi, özünü göstərdi", "dil evindəki divarları boyayır", "dil görünür, yağış var");

• Oyunlarda, oyun hərəkətlərinin səsli müşayiətini təşviq edin ("at nalının səsi", "buxar lokomotivi", "avtomobil necə səslənir?", "ayı necə böyüyür?", “şir səsi və s.);

• Sait və samitlərin düzgün tələffüzü ilə məşğul olun. Uşaqlarla ifadələri təkrarlaya bilərsiniz ("lay-lay - mən bir kukla yelləyirəm", "lyuli, lyuli, lyuli - kuklalar yuxuya getdi", “tülkü tülkü tümbəki və s.);

• Fonemik eşitməni inkişaf etdirmək ("nə səsidir tap?", "səni kim çağırdı?");

• Nəfəsi inkişaf etdirmək üçün uzun mahnıların ifası (uzun müddət (2-3 saniyə) bir nəfəsdə səsin səslənməsini təklif etmək: "aaaaaa", "oo-oo-oo" ...);

• Barmaq oyunlarında nitq və incə motor bacarıqlarını inkişaf etdirin. İncə motor bacarıqları və nitq inkişafının sehrli əlaqəsinin sirri ondadır ki, barmaqların kiçik hərəkətləri edilərkən, barmaqlarının uclarında təzyiq olur və siqnallar uşağın nitqinin formalaşmasına cavabdeh olan beyin qabığının yetişməmiş hüceyrələrini aktivləşdirən beyin qabığına daxil olur. Buna görə əllərin barmaqları ilə müxtəlif hərəkətlər edərkən, nitqin inkişafı və dolayısı ilə düşüncə meydana gəlir.

Unutmayın ki, uşaqlar hər şeydə böyükləri təqlid edirlər. Uşaq düzgün nitqi, bədii əsərləri, şifahi folkloru eşitdikdə daha da inkişaf edir.