Uşağınızın utancaqlığı necə aradan qaldırla bilər?

İnsanın səhvə yol verərək gülünc bir vəziyyətə düşmə qorxusu ilə söz və ya davranışlarını rahat nümayiş etdirə bilməməsinə utancaqlıq adı verilir.Utancaq olan bir uşaq kütlə, ya da yad bir şəxs qarşısında danışmaqda çətinlik çəkər, əlləri, hətta bütün bədəni titrəyər və tərləyər. Nə deyəcəyini və necə hərəkət edəcəyini unutduğu da müşahidə olunan hallardandır. Utancaq olan uşaqda daim "səhvə yol versəm.../gülünc vəziyyətə düşsəm... mənə nə deyərlər/mənim haqqımda nə düşünərlər.../ bacara bilməsəm..." kimi qayğılar var.

Belə uşaqlar yad insanlarla, hətta tanıdığı şəxslərlə danışmaqdan və ya bir cəmiyyət içində olmaqdan olduqca çox sıxılarlar. Bu narahatlıq və qorxu onların kənarda qalmalarına səbəb ola bilər.

Utancaqlıq demək olar ki, hər bir yaş qarşılaşılan, zaman-zaman psixoloqa müraciət etməyi zəruri edən bir haldır.

Utancaqlıq hansı uşaqlarda müşahidə olunur?

• Ana və atası utancaq olanlar. (Buna irsi bir xüsusiyyət də deyilə bilər. Uşağın anasında və ya atasında utancaqlıq varsa, uşaqda da utancaqlığın olması mümkündür).
•  Həddindən artıq tənqidə məruz qalan uşaqlar. (Bu uşaqlar tənqidə məruz qalmaqdan qorxduqları üçün istənilən söz və ya hərəkətləri nümayiş etdirə bilməzlər).
•  Daim təzyiqə və zora məruz qalan uşaqlar.
•  Daim qorxudulan, həmişə qorxu içində yaşayan uşaqlar.
•  Etdiyi səhvlərə görə cəzaya məruz qalan uşaqlar.
•  Xətaları daim üzünə vurulan uşaqlar.
•  Ailəsi və ya başqaları tərəfindən təhqir olunan uşaqlar.
• Özünə inam duyğusu kifayət qədər inkişaf etməyənlər.
•  Özünü və ailəsini iqtisadi və sosial baxımdan nöqsanlı hesab edənlər.
•  Yaxınlarından birisinin üz qızardan bir hərəkət etdiyini bilən uşaqlar.

Uşaqda utancaqlığın işarələri nələrdir?

• Utancaq olan bir uşaq evdə, məktəbdə və dostlarının yanında duyğu və düşüncələrini dilə gətirməyə çəkindiyi üçün özünü onlara göstərib isbat edə bilməz.
•  Buna bağlı olaraq ətrafı ilə ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkər, daha çox yalnız qalmağa üstünlük verər. Uşağın utancaqlığı səbəbindən tənhalığa üstünlük verməsi get-gedə özünə qapanma ilə nəticələnə bilər.
•  Daim "Xəta edəcəyəm, gülünc vəziyyətə düşəcəyəm..." qorxusu ilə daxili aləmində yaşadığı bu qorxu səbəbindən məktəbdə və gündəlik həyatında müvəffəq ola bilməz.
• Məktəbdə dərslərdə və dostlarının arasında varlığı ilə yoxluğu arasında heç bir fərqi yoxdur
•  Xüsusilə, şifahi imtahanlardan keçə bilməz, sosial fəaliyyətlərdə iştirak etməmək üçün müxtəlif bəhanələr uydur maqdan heç çəkinməz.
•  Sıxıntılı və ruhi baxımdan gərgin bir əhvali-ruhiyyədə olar.
•  Yolagetməzdir, lakin asanlıqla başqalarının təsiri altına düşə bilər.

Uşağınızın utancaqlığını aradan qaldırmaq üçün nə edə bilərsiniz?

1. Hər şeydən əvvəl uşağınızda utancaqlığa səbəb ola bilən hərəkət və davranışlar dan uzaq durun.
2.  Uşağınızın səhv etmə və gülünc vəziyyətə düşmə qorxusuna qalib gəlməsi üçün müvafiq tapşırıq və məsuliyyətli işlər verə bilərsiniz.
3.  Verdiyiniz tapşırıq və məsuliyyətli işləri yerinə yetirə bilmə diyi təqdirdə, uşağınızı tənqid etməyin, ya da onu cəzalandırmağa çalışmayın. Uşağınızı daim tənqid etməyiniz və cəzalandırmağınız onun özünə inamı olmayan bir şəxsiyyət kimi formalaşması ilə nəticələnər.
4.  Uşağınızın utancaqlıq etdiyi məsələlərin öhdəsindən gəl məsini təmin etmək məqsədilə lazımi tədbirlər görün. Bun edərkən birdən-birə yox, yavaş-yavaş etməsinə nəzarət edin. (Başqası ilə danışmağa çəkinən uşağınızla ilk əvvəl siz danşın, ona daha çox söz haqqı verin. Müəyyən bir müddət keç dikdən sonra sizin tanıdığınız, lakin onun tanımadığı şəxslərlə danışmasını təmin edin. Bunları edərkən onun cəsarətinə xələl gətirən hərəkətlərdən və hallardan uzaq durun).
5.  Başqası ilə danışa bilən uşağınızın yavaş-yavaş özünə inam duyğusunun artdığını müşahidə edə bilərsiniz. Bu da utancaqlığının öhdəsindən gəlməsini təmin edən mühüm bir addımdır.
6.  Uşağınızın sual soruşmasına  imkan verin. Maraqlandığı mövzularda sizdən və ya sizin tanıdığınız, onun tanımadığı şəxslərdən suallar soruşmasını təmin edin. Məhz bu da onun utancaqlığına qalib gəlməsinə kömək edər. (Sağlamlıqla bağ li bir sualına "bu sualın bir həkimdən soruşulması daha düz gündür" deyərək uşağınızın bu sualı bir həkimdən soruş masına köməklik göstərin, bu məsələdə onu cəsarətləndirin. Həm soruşduğu suala düzgün bir cavab almış olsun, həm də tanımadığı bir insanla danışaraq özünə inam duyğusu artmış olsun).
7.  Uşağınızın qonşularla, yaxın və uzaq olmaqla qohumlarla və dostları ilə münasib dialoqlar qura bilməsini təmin etmək məqsədilə onu cəsarətləndirin. Söz və ya hərəkətlərini istənilən səviyyədə nümayiş etdirə bilmədikdə, dərhal tənqid etməyin.
8.  Bütün bunlardan sonra ilk növbədə onun ailə çərçivəsində olmaqla izdihama qarışmasına, orada iştirak etməsinə, zaman-zaman qısa da olsa orada danışmasına zəmin hazırlayın. Bunları edərkən heç vaxt ona təzyiq göstərməyin. Onun özünə qapanması ilə nəticələnə biləcəyini ağlınızdan çıxartmayın.
9.  Uşağınızın utancaqlığını bir günah kimi görərək ardıcıl olaraq üzünə vurmayın. "Sən bacarıqsızsan, sən bunu bacar mazsan, sən deyə bilməzsən, edə bilməzsən..." kimi ifadələrlə onun özünə inam duyğusunu zədələməyin.
10.  Utanma duyğusu ilə utancaqlığı bir-birinə qarışdırmayın. Utanma - bir şəxsin özünə uyğun olmayan söz, hərəkət və davranışlardan narahat olmasıdır. Utancaqlıq isə, bir şəxsin davranışları və ya sözləri nəticəsində gülünc vəziyyətə düşə cəyi düşüncəsi ilə istədiyini ifadə edə bilməməsi, ya da nümayiş etdirə bilməməsidir.
11.  Etdiyiniz bütün bu fəaliyyətlərlə uşağınızın utancaqlığı heç cür aradan qaldırıla bilmirsə, bir psixoloqdan kömək istəməyi unutmayın.

Utancaqlıq və özünə qapanıqlıq bir-birindən fərqlidir.

"Utancaqlıq" ilə "içə qapanıqlıq" fərqli hallardır. Bəzi uşaqlar utancaq ola bilər, ancaq özünə qapanıq deyillər. Belə uşaqlar topluluq və kütləyə qarışar, sosial fəaliyyətlərdə iştirak edər, ancaq aktiv olmazlar. Çünki davamlı "Gülünc vəziyyətə düşmə" qorxu su və daim "Nə deyərlər?" düşüncəsi ilə hərəkət edərlər.

Halbuki, özünə qapanıq uşaqlar davamlı yalnız qalma, özünü insanlardan təcrid etmə və tənhalığı istədikləri üçün topluluğun içində olmağı xoşlamazlar, lakin fərdi şəkildə aktiv ola bilərlər. Çünki onlar utancaqlıqdakı narahatlıq və qorxulardan çox, öz psixoloji hallarını ortaya qoyarlar.

Odur ki, aradan qaldırılmayan utancaqlıq, sonrakı mərhələlərdə özünə qapanma ilə nəticələnə bilər.

UŞAĞINIZ HƏDDİNDƏN ARTIQ ÖZÜNƏ QAPANIQDIRSA, NƏ ETMƏLİSİNİZ

Bəzi uşaqlar ətrafı ilə ünsiyyət qurmaqda, özünü ifadə etməkdə çox bacarıqlı ikən, bəzi uşaqların da utancaqlıqları səbəbindən ünsiyyət qurmaqda və özünü ifadə etməkdə çətinlik çəkdikləri müşahidə olunur. Belələri "özünə qapanıq uşaq" adlandırılır.

Uşaqların özünə qapanıq olmasının səbəbləri ailədən gələn xüsusiyyətlər, uşağın şəxsi xüsusiyyətləri, yaşadığı bəzi hadisələr və xəstəlikləri ilə ana-atanın uşağa qarşı mövqeyi və davranışları ola bilər.

Özünə qapanıq bir uşaq:

• Özünü ifadə edə bilmir.
• Problemlərini danışmır.
• İzdihamlı yerlərdən xoşu gəlmir.
• Öhdəlik götürmək istəmir. Yolagetməzdir.
• Bölüşməkdən xoşlanmaz.
• Yad (hətta tanıdığı) insanlardan narahat olar.
• Danışmaq istəməz.
• Danışan zaman rəng alıb rəng verər.
• Küsəyən olur.
• Ünsiyyət qura bilmir.
• Yalnız qalmaq və oynamaqdan xoşlanar.

Həddindən artıq özünə qapanıq olan uşaqlarla yaxın dan maraqlanmağın vacibliyini unutmayın və aşağıdakı məsələlərlə bağlı onlara köməklik göstərin:

• Uşağın özünə qapanıq olmasına səbəb ola bilən hərəkət və davranışlardan (xüsusilə ailədaxili mübahisə, dava-dalaş və həddindən artıq təzyiq...) qətiyyətlə uzaq durmalısınız.
•  Ona, özünü ifadə edə biləcəyi şərait hazırlayaraq tez-tez söz haqqı verin.
•  Danışması və sosial fəaliyyətlərdə iştirak etməsinə sövq edin, ancaq məcbur etməyin. Təzyiq göstərərək uşağınızı çətin vəziyyətdə qoymayın.
•   Özünə qapanıq bir xüsusiyyətə malik olan uşağınızı oldu ğu kimi qəbul edərək ona qarşı anlayışlı olun. 
•  Ona ölçülü bir şəkildə qayğı, sevgi və şəfqət göstərin. Ona qətiyyən qışqırıb-bağırmayın, təhdid edərək qorxutmayın.

• Hərəkət və davranışlarını davamlı tənqid etməyin. Onunla təkbaşına söhbət etməyin yollarını axtarın.
• Öz duyğu və düşüncələri haqqında danışmasına icazə verin.
• Ona maraq göstərərək diqqətlə və səbirlə qulaq asmaqda səhlənkarlıq etməyin.
• Münasib dost mühiti təşkil edərək onlarla ünsiyyət qurmasını və oynamasını təmin edin.
• Müvəffəqiyyətlərini qəbul edərək onu cəsarətləndirən sözlər deyin.
• Bacarıqısızlıqlarını gündəmə gətirərək onu küstürməyin
• Bəzi işlər görərkən ondan kömək istəyin və ya bir işi onunla birlikdə edin.
• Əgər özünə qapanıq olmasının səbəbi xəstəliklə bağlı olarsa, müalicə etdirin.
• Əgər müalicəsi mümkün olmayan bir xəstəliyi olarsa, ona lazımi şəkildə psixoloji dəstək olun. Bu məsələ ilə bağ li psixoloqlardan istifadə edin, özünü və həyatı sevməsini təmin edin.
• Duyğularına, düşüncələrinə, özünə qiymət verin və bunu ona hiss etdirin.
• Qarşılaşdığı problemləri üzə vurmayıb içində saxlamayaraq sizə danışmasını təmin etmək məqsədilə onunla yaxın və səmimi olun.
• Hər fürsətdə uşağınıza müdaxilə etməyin. İşini özünün görməsinə xüsusi diqqət yetirin.
• Özünə qarşı inamlı olmasına inandırın.
• Ona təkbaşına edəcəyi və bundan zövq alacağı, müvəffəqiyyəti nəticəsində xoşbəxt olacağı işlər gördürün.
• Xüsusilə özünə qapanıq uşaqları başqa uşaqlarla müqayisə etməkdən çəkinin. Hər mövzuda müsbət davranın.
• Uşağınızın özünə qapanıqlığını aradan qaldırmaqla bağlı heç bir irəliləyişə nail ola bilmədinizsə, bir psixoloqa müraciət edin.