Hidrosefaliya beynin maye olan boşluqlarında və ya mədəciklərində artıq serebrospinal mayenin (SSM) əmələ gəldiyi bir vəziyyətdir. Hidrosefaliya termini, yunan dilində "hidro" su və "sefalus" baş mənasını verir. "Beyindəki su" kimi tərcümə olunsa da, bu söz əslində beyin və onurğa beyni əhatə edən şəffaf bir üzvi maye olan onurğa-onurğa mayesinin yığılmasına işarə edir. SSM beynin mədəcikləri daxilində davamlı dövriyyədədir və bir çox həlledici funksiyanı yerinə yetirir:

1. Beyin və onurğa beyni üçün "amortizator" rolunu oynayır;

2. Beyinə qida çatdırmaq və ondan tullantıları təmizləmək üçün vasitə rolunu oynayır; 

3. Təzyiqdəki dəyişiklikləri tənzimləmək üçün kəllə ilə onurga arasında axır.

Hidrosefaliya beynin dərinliyindəki boşluqlarda (mədəciklərdə) mayenin yığılmasıdır. Artıq maye mədəciklərin ölçüsünü artırır və beynə təzyiq göstərir. Serebrospinal maye normal olaraq mədəciklərdən axır və beyni yuyur. Ancaq hidrosefaliya ilə əlaqəli artmış serebrospinal mayenin təzyiqi beyin toxumalarına zərər verə bilər və beyin fəaliyyətində bir sıra pozuntulara səbəb ola bilər. Hidrosefaliya  üçün cərrahi müalicə beyindəki normal serebrospinal maye səviyyəsini bərpa edə və qoruya bilər. Hidrosefaliya nəticəsində yaranan simptomları və ya funksional pozuntuları idarə etmək üçün bir çox fərqli terapiya tələb olunur.

Hidrosefaliyanın əlamətləri və simptomları başlandığı yaşa  görə bir qədər dəyişir.

Yenidoğulmuşlar

Yüksək səsli ağlama, əmmə ilə əlaqədar problemlər, səbəbsiz, təkrarlanan qusma, başı tərpətmək və ya uzanmaq istəməməsi, tənəffüs çətinliyi, qıcolmalar.

Körpələr

Başdakı dəyişikliklər – böyük  baş, başın ölçüsündə sürətli bir artım, başın yuxarı hissəsində qabarıq və ya gərgin əmgək (fontanel)

Fiziki əlamətlər və simptomlar

Qusma, yuxululuq, qıcıqlanma, zəif qidalanma, qıcolma, gözlərın aşağıya doğru sabitlənməsi (batan günəş simptomu), əzələ tonusundakı və gücündəki çatışmazlıqlar, zəif böyümə

Məktəbəqədər və məktəb  yaşlı uşaqlar 

Baş ağrısı, bulanıq görmə və ya ikigörmə, gözlərin aşağıya doğru sabitlənməsi (batan günəş), uşağın başının anormal böyüməsi, yuxu və ya süstlük, bulantı və ya  qusma, qeyri-sabit balans, zəif koordinasiya, iştahasızlıq, qıcolma, davranış və idrak dəyişiklikləri, şəxsiyyətdəki dəyişiklik, məktəb performansında zəifləmə, yerimə və ya danışma kimi əvvəllər qazanılan bacarıqlarla bağlı gecikmələr və ya problemlər

Yeniyetmələr

Baş ağrısı, yuxululuq, koordinasiya və ya tarazlığın itməsi, sidik kisəsi nəzarətinin itməsi və ya tez-tez sidiyə getmək istəyi, görmə qabiliyyətinin zəifləməsi, yaddaş, konsentrasiya və digər düşünmə qabiliyyətlərində azalma

Risk faktorları

Bir çox hallarda hidrosefaliyaya səbəb olan dəqiq hadisə məlum deyil. Bununla birlikdə, bir sıra inkişaf və ya tibbi problemlər hidrosefaliyaya səbəb ola bilər və ya təkan verə bilər.

Doğuşda (anadangəlmə) və ya doğuşdan qısa müddət sonra mövcud olan hidrosefaliya aşağıdakılardan biri səbəbindən meydana gələ bilər:

• Mərkəzi sinir sisteminin anormaliyaları, mədəciklərdə qanaxma, vaxtından əvvəl doğulma.

• Hamiləlik zamanı infeksiyalar, məsələn, məxmərək və ya sifilis, dölün beyin toxumalarında iltihaba səbəb ola bilər.

Hər yaş qrupu arasında hidrosefaliyə səbəb ola bilən digər amillər bunlardır:

• Beyin və ya onurğa beyni şişləri

• Bakterial meningit və başqa mərkəzi sinir sistemi infeksiyaları

• İnsultdan və ya baş zədəsindən beyində qanaxma

• Beyində digər travmatik zədə

Fəsadlar

Hidrosefaliyanın uzunmüddətli ağırlaşmaları geniş şəkildə dəyişə bilər və proqnozlaşdırmaq çox vaxt çətindir. Hidrosefaliya doğuş zamanı irəlilədikdə, əhəmiyyətli intellektual, inkişaf və fiziki çatışmazlıqlar ilə nəticələnə bilər. 

Müalicə

Hidrosefaliya müxtəlif yollarla müalicə edilə bilər. Əsas etiologiyaya əsaslanaraq, vəziyyət birbaşa SSM tıxanıqlığının səbəbini aradan qaldırmaqla və ya dolayı yolla artıq mayenin yönləndirilməsi ilə müalicə edilə bilər. Hidrosefaliya ən çox dolayı yolla artıq mayeni beyindən uzaqlaşdırmaq üçün “şunt” cihazı yerləşdirilərək müalicə olunur. Şunt, kateter və bir qapaq ilə birlikdə dərinin altına yerləşdirilən, beyin daxilindəki bir mədəcikdən, periton boşluğu (qarın orqanlarını əhatə edən sahə) kimi başqa bir bədənin boşluğuna boşalma üçün boşluğu boşaltmaq üçün yerləşdirilən çevik bir borudur.

Qurulduqdan sonra şunt sistemi ümumiyyətlə xəstənin ömrüboyu qüvvədə qalır (baxmayaraq ki, şunt sistemini yenidən düzəltmək üçün əlavə əməliyyatlara ehtiyac duyulur). Şunt sistemi SSM-i beyindən uzaqlaşdırmaq funksiyasını davamlı olaraq yerinə yetirir və bununla da kəllədaxili təzyiqi normal hədlərdə saxlayır. Bəzi hallarda, iki prosedur yerinə yetirilir, birincisi, SSM-i yönləndirir, digəri sonrakı mərhələdə obstruksiya səbəbini (məsələn, beyin şişi) aradan qaldırır.

Məhdud sayda xəstə endoskopik üçüncü ventrikulostomi adlanan alternativ əməliyyatla müalicə edilə bilər. Bu prosedurda cərrah mədəcikləri görüntüləmək və SSM-in aça biləcəyi yeni bir yol yaratmaq üçün optikli kiçik bir kameradan (endoskop) istifadə edir.

Nevroloji funksiya əməliyyatdan sonra qiymətləndirilir. Hər hansı bir nevroloji problem davam edərsə, daha da yaxşılaşdırılması üçün reabilitasiya tələb oluna bilər. Bununla birlikdə, bərpa hidrosefaliya və beynin sağalma qabiliyyəti ilə onsuz da vurduğu ziyan dərəcəsi ilə məhdudlaşa bilər.

Mənbələr

1. https://www.aans.org/Patients/Neurosurgical-Conditions-and-Treatments/Hydrocephalus 

2. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/hydrocephalus/symptoms-causes/syc-20373604