Didaktik oyunlar özünüdərk, özünüqiymətləndirmə, özünə nəzarətin inkişafına töhfə verir. Məsələn, barmaq oyunları körpənizdə öz bədəni haqqında ilkin fikirlər formalaşdırır. Didaktik oyuncaqlar ilə oyunlar hərəkətlərinizin nəticəsini görməyə (piramida yığmaq), məqsədə nail olub olmadığını başa düşməyə və fəaliyyətin nə dərəcədə effektiv olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Əvvəlcə bu oyunda özünü idarəetmə başlayır: bir fiquru səhv seçsə, başqası uyğun gəlmir. Daha sonra qaydalara qarşılıqlı nəzarət başlayır. Belə bir oyunda özünə hörmət hələ çox sadə bir formada ortaya çıxır - digər uşaqlar ilə müqayisədə özünəməxsus çevikliyin, bacarıq və uğurların qiymətləndirməsini aparır. Rollu oyun və didaktik oyunlar arasındakı oxşarlıq və fərqlərdən danışarkən, ilk növbədə onların sosial xarakterlərini, məktəbəqədər uşağın işlədiyi xəyali vəziyyətin mövcudluğunu və həll etdiyi oyun problemini qeyd etməliyik. Bu o deməkdir ki, hər iki oyun növü uşağın ehtiyaclarına, motivlərinə, imkanlarına və maraqlarına uyğundur və buna görə də onları bir-birindən üstün hesab etmək əsassızdır.

Didaktik və süjetli-rollu oyunlar ictimai reallığın müxtəlif sahələrini əks etdirən fəaliyyət hesab edilməlidir. Ancaq süjetli rollu oyunda uşaq insan fəaliyyətinin sosial məqsədlərini və mənalarını mənimsəyir. Didaktik oyunun mənbəyi sosial reallığın başqa bir sahəsindədir – bu zaman sosial inkişaf etdirilmiş vasitələr, idrak-zehni fəaliyyət metodlarından istifadə edilir. Didaktik oyun təkcə yeni biliklər əldə etməyə, onu birləşdirməyə, ümumiləşdirməyə deyil, həm də idrak prosesləri və bacarıqlarını inkişaf etdirməyə yönəlmişdir. Rol oyun tərbiyəçinin birbaşa rəhbərliyi olmadanda baş verə bilər. Rollu oyunlarla oynayan uşaqlar müəyyən vəziyyətlərdə ictimai təsdiq edilmiş davranış nümunəsini təyin edə bilirlər, didaktik oyunlar isə idrakın vasitə və metodlarının formalaşmasına yönəldilmiş prosesləri tənzimləməkdə köməklik edir. Müzakirə olunan oyun, fəaliyyət növləri arasındakı fərq yalnız əks etdirdikləri sosial gerçəklik sferasının məzmununda deyil, həm də onların struktur komponentlərinin nisbətindədir.

Tədqiqatçılar tez-tez didaktik oyunun strukturunda yalnız ayrı-ayrı komponentləri - didaktik tapşırıq, oyun qaydaları və hərəkətləri ayırırlar. Bununla birlikdə, didaktik oyunun quruluşu əsas komponentlərin məcmuasında təmsil oluna bilər: didaktik və oyun tapşırıqları, oyun hərəkətləri, qaydalar, nəticə, didaktik material, həmçinin əlavə, istəyə bağlı: süjet və rol.

Didaktik oyunun özəlliyi, məktəbəqədər yaşlı uşağın oyun fəaliyyətinin bir növü və böyüklər ilə qarşılıqlı fəaliyyətin təşkili, xüsusi bir təlim forması kimi eyni vaxtda fəaliyyət göstərməsidir. Uşaq didaktik oyun, didaktik tapşırıqların icrası zamanı məktəbəhazırlığın ilkin mərhələsini keçməyə başlayır. Yəni bu oyun iki prinsipi birləşdirir: oyun və təhsil. Oyun fəaliyyətinə daxil olan və oyun tapşırığı ilə birləşdirilmiş didaktik tapşırıq var. Buna görə bir didaktik oyunun əsas xarakteristikası oyun və didaktik tapşırıqların vəhdətidir.

Birincisi üstünlük təşkil edirsə, onda oyun təhsil dəyərini itirir, ikincisi isə didaktik materialdan istifadə edərək didaktik məşq və ya söhbətə çevrilir. Didaktik oyunun əsas məqsədi təlim olduğundan onun əsas elementi didaktik vəzifədir. Yalnız tədris anını ayırmaq ya da uşaqların oyun hesab etdiyi yalnız bir didaktik tapşırıq olduğunu düşünərək hər iki vəzifəni müəyyənləşdirmək düzgün olmaz. Didaktik oyunun spesifikliyi, idrak tapşırığının (məsələn oyununda - obyektlərin işarələrini ayırmağı öyrənmək üçün) uşaqların birbaşa deyil, dolayı yolla oyun vasitəsilə (hansı əşyaların olduğunu öyrənmək) qoyulmasıdır. Yəni oyunun məqsədi uşaqlardan gizlədilir, buda oyuna marağı artırır və didaktik tapşırığın həllində müvəffəqiyyətə təsir göstərir. Uşaq oynayarkən, könülsüz, şüursuz öyrənmə prosesində iştirak etdiyini başa düşmür, yəni təsadüfən tərbiyə olunur.

Şübhə yoxdur ki, zehni inkişafı stimullaşdırmaq üçün, inkişafetdirici vəzifələrin iyerarxiyasına əsaslanan didaktik oyunlar sistemini inkişaf etdirmək lazımdır. Məqsədlər müəyyənləşdirmək üçün təkcə fərdi bilik əldə etmək deyil, həm də yeni praktik və elmi vəzifələrin həllinə imkan yaradan uşağın intellektual inkişafı və zehni qabiliyyətlərinin formalaşması üçün ilk növbədə uşağın hansı hərəkətləri mənimsəməli olduğunu, bunun üçün hansı vasitələrin mənimsənilməli olduğunu müəyyənləşdirməliyik. Yaddaş, məlumatın yadda saxlanması və bərpası da daxil olmaqla, diqqətin formalaşmasında didaktik oyunun növlərini və xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq vacibdir. Buna görə "didaktik tapşırıq" anlayışına geniş və dar mənada baxıla bilər. Birinci halda, uşağın zehni inkişafı ilə əlaqədar ümumi bir tələb kimi başa düşülür və müəyyən bir oyun sisteminin köməyi ilə həyata keçirilir, ikincisində - bir oyunun xüsusi tələbinin köməyi ilə həyata keçirilir. 

Klasifikasiyaya görə didaktik tapşırıqları dar mənada təsnif etmək mümkün deyil və geniş olaraq əsas və əlavəyə bölünə bilər. Bütün vəzifələrin bir-biri ilə sıx bağlı olduğunu və vəhdətdə həll edildiyini vurğulamaq lazımdır. Didaktik oyun uşağın psixikasına kompleks təsir göstərir. Əsas vəzifələri:

• idrak proseslərinin özbaşınalığının inkişafı, o cümlədən hədəf təyin etmə, özünü idarəetmə;

• yeni biliklərin mənimsənilməsi, konsolidasiyası, incələşdirilməsi, ümumiləşdirilməsi;

• idrak maraqları və zehni fəaliyyət metodları, məsələn əqli əməliyyatlar və zehni fəaliyyət vasitələri, o cümlədən xüsusiyyətlər və diqqət növləri, ardıcıl nitq (kontekstual və izahlı), həmçinin müxtəlif vəziyyətlərdə tətbiqi nəticəsində onların təkmilləşdirilməsi.

Xalidə Həmidova

Pedaqoq, UNICEF-in milli təlimçisi