Rəqəmsal texnologiyalar həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Lakin uşaqların bu texnologiyalara uzun müddət məruz qalması onların inkişafında mənfi təsirlərə səbəb ola bilər. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) tövsiyəsinə əsasən, 2-5 yaşlı uşaqlar üçün gündəlik ekran müddəti 1 saatdan çox olmamalıdır. Bu yaşda olan uşaqlar üçün aktiv oyun və sosial ünsiyyət daha faydalıdır. 2023-cü ildə UNICEF-in hesabatında qeyd olunur ki, ekran qarşısında çox vaxt keçirmək uşaqlarda dil inkişafını və diqqət müddətini zəiflədir. Kanadada aparılan tədqiqat göstərmişdir ki, gündə 2 saatdan çox planşet və telefon istifadə edən uşaqlarda yuxu pozuntuları müşahidə olunur. Uzun müddətli ekran istifadəsi, eyni zamanda, fiziki hərəkətsizlik və piylənmə riskini artırır. Məhz bu səbəbdən “rəqəmsal detoks” anlayışı təhsil və tərbiyə sistemində mühüm yer tutur. Rəqəmsal detoks, uşaqların texnologiya ilə balanslı münasibət qurması üçün atılan mərhələli addımlar toplusudur. Valideynlər bu prosesi uşaqlarla birlikdə planlaşdırmalı, onlara nümunə olmalıdır. Ən effektiv yanaşma ekran vaxtının konkret saatlara bölünməsi və əyləncəli alternativlərin təqdim olunmasıdır. Məsələn, "ekransız şənbə" və ya "gəzinti saatı" kimi ailəvi rituallar yaratmaq faydalıdır. Valideynlərin birgə fəaliyyət göstərməsi uşaqlarda məsuliyyət hissini gücləndirir. Müəllimlər isə məktəbdə rəqəmsal bacarıqlarla yanaşı texnologiyadan istifadə qaydalarını da öyrətməlidirlər. Tədris proqramlarına "rəqəmsal etika" və "rəqəmsal sağlamlıq" mövzuları əlavə oluna bilər. Uşaqlara ekran qarşısında düzgün duruş, göz qoruma qaydaları və fasilə vermək vərdişləri aşılanmalıdır.

Araşdırmalar göstərir ki, texnologiyanın təlim məqsədli istifadəsi ilə əyləncə məqsədli istifadəsi arasında fərq böyükdür. Yəni tədris üçün gündə 30 dəqiqə ekran vaxtı ilə 2 saatlıq oyun arasında psixoloji təsir fərqlidir. Amerikada aparılan bir təcrübədə valideynlərə rəqəmsal detoks planı təqdim olunmuş və 3 ay sonra uşaqların konsentrasiya səviyyəsində 19% artım qeydə alınmışdır. Uşaqların texnologiyaya münasibəti əsasən ətraf mühitdəki davranışlardan formalaşır. Əgər ailə üzvləri də daim telefona baxırsa, uşağın ekran vərdişini dəyişmək çətin olur. Rəqəmsal detoks təkcə məhdudlaşdırma deyil, eyni zamanda əvəzləmədir. Əl işi, kitab oxuma, açıq havada oyun kimi alternativlər təqdim olunmalıdır. Müəllimlər dərs vaxtı texnologiyadan istifadəni məqsədyönlü və qısamüddətli şəkildə təşkil etməlidirlər.

Rəqəmsal cihazlardan istifadə “mükafat” və ya “cəza” vasitəsi olmamalıdır. Bu, uşaqlarda texnologiyanı emosional tənzimləmə aləti kimi qəbul etdirməyə səbəb ola bilər. Rəqəmsal detoks həmçinin uşağın daxili motivasiyasını artırır və yaradıcı bacarıqlarını stimullaşdırır. Araşdırmalar göstərir ki, ekransız fəaliyyətlər uşaqlarda sosial münasibətləri və dil bacarıqlarını inkişaf etdirir. Bəzi hallarda, texnologiya tamamilə qadağan edilməməli, sadəcə məzmun və müddətə nəzarət olunmalıdır. 

Valideynlər üçün "ailəvi media planı" hazırlamaq çox effektiv alətdir. Bu plan ailənin bütün üzvləri üçün texnologiya istifadəsinin qaydalarını müəyyən edir.
Rəqəmsal detoksun uğurlu olması üçün ardıcıl, sabit və anlayışlı yanaşma tələb olunur.

Ən əsası isə, uşağın dinlənməsi və texnologiyaya münasibətinin empati ilə qarşılanması vacibdir. Texnologiya düzgün idarə olunduqda, o, inkişafın düşməni deyil, dostu ola bilər. Balanslı yanaşma, şüurlu istifadə və ailəvi dəstək bu prosesin əsas sütunlarıdır.

Xalidə Həmidova

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru