6 yaşa qədər olan uşaqların tərbiyəsində “mükafat” və ”cəza” metodlarının düzgün istifadəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu dövrdə uşaqların davranışları hələ formalaşma mərhələsindədir və valideynlərin reaksiyaları onların gələcəkdəki davranış modellərinə təsir göstərə bilər. Mükafat və cəza metodlarının balanslı şəkildə tətbiqi uşaqların özünəgüvən, məsuliyyət hissi və sosial bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün vacibdir.

1. Mükafatın düzgün istifadəsi:

Mükafat, uşağın müsbət davranışlarını gücləndirmək üçün çox təsirli vasitədir. Lakin mükafat yalnız maddi hədiyyələrlə məhdudlaşmamalıdır. Məsələn:

   •       Tərif və alqış: “Afərin! Oyuncaqlarını topladığın üçün çox xoşbəxtəm!” kimi cümlələr uşağın özünəinamını artırar.

   •       Kiçik güzəştlər: Uşaq müəyyən bir davranışı yerinə yetirəndə (məsələn, vaxtında yatağa getmək) əlavə 10 dəqiqə sevdiyi cizgi filmini izləməsinə icazə vermək müsbət təsir göstərə bilər.

   •       Birgə vaxt keçirmək: Uşaq müsbət davranış göstərdiyi zaman onunla xüsusi vaxt keçirmək (məsələn, birlikdə oyun oynamaq və ya parkda gəzmək) onu daha çox motivasiya edər.

2. Cəzanın zərərsiz və effektiv olması:

Cəza uşağa zərər verməməli və travmatik təsir göstərməməlidir. Uşaq səhv etdikdə onu təhqir etmək, qışqırmaq və ya fiziki cəza tətbiq etmək mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Əvəzinə:

   •       Təbii nəticələrə icazə verin: Uşaq oyuncağını qırarsa, ona yenisini dərhal almamaq və qırılmış oyuncağın artıq istifadə edilə bilməyəcəyini izah etmək faydalı ola bilər.

   •       Zaman ayrılığı (time-out): Uşaq əsəbiləşdikdə və ya aqressiv davranışlar sərgilədikdə sakit bir küncdə qısa müddətlik (məsələn, 3-5 dəqiqə) dincəlməsi üçün şərait yaratmaq, onun sakitləşməsinə kömək edə bilər.

   •       Davranışının nəticəsini göstərin: Məsələn, oyunu dağıdarsa, oyunu təmizləmək məcburiyyətində olduğunu anlatmaq uşağa məsuliyyət hissini öyrədə bilər.

3. Mükafat və cəza arasında balans yaradın:

Valideynlər bəzən yalnız mükafata və ya yalnız cəzaya yönələ bilərlər. Halbuki balanslı yanaşma daha effektivdir:

   •       Davranışı dəyərləndirin, uşağı deyil: “Sən pis uşaqsan” deməkdənsə, “Bu davranış xoşuma gəlmədi” demək daha doğrudur.

   •       Daimi olun: Uşaq eyni davranış üçün fərqli vaxtlarda fərqli reaksiya görməməlidir. Məsələn, bir dəfə çarpayıdan tullandığı zaman cəza alır, başqa bir dəfə isə gülərək qarşılanırsa, bu, uşağın çaşqınlıq yaşamasına səbəb ola bilər.

   •       Açıq və sadə qaydalar qoyun: Uşaq nəyin qəbul edilən, nəyin isə qəbul edilməyən davranış olduğunu bilməlidir. “Yeməkdən əvvəl əllərimizi yuyuruq” kimi aydın qaydalar uşaqlar üçün daha başa düşüləndir.

4. Duyğusal dəstəyi unutmayın:

Uşaq həm mükafat, həm də cəza zamanı valideynin sevgisini hiss etməlidir. Məsələn:

   •       Mükafat zamanı: “Səni çox sevirəm və davranışından çox razı qaldım.”

   •       Cəza zamanı: “Davranışın doğru deyildi, amma mən səni həmişə sevirəm.”

            Uşaqların tərbiyəsində mükafat və cəza metodlarının balanslı istifadəsi sağlam davranışların formalaşmasına kömək edir. Valideynlər uşaqlarına sevgi, səbr və empatiya ilə yanaşmalı, onların həm fiziki, həm də emosional ehtiyaclarını nəzərə almalıdırlar. Əgər uşaqda davamlı problemli davranışlar müşahidə edilirsə, mütəxəssis dəstəyi almaq faydalı ola bilər.

Abbasova Zülfiyyə

Psixoloq, psixoterapevt, ailə danışmanı