Yenidoğulnuş dövrdə olduğu kimi, bu inkişaf mərhələsində də böyüklər ünsiyyətin təşkilinə düzgün yanaşmalıdır. İndiyə qədər uşaq və valideyn arasında qarşılıqlı əlaqədə böyüklər təşəbbüskar olmalı idisə, körpəliyin ikinci ayından sonra ünsiyyətdə “ilk addım” uşağın öhdəliyinə verilməlidir. Canlanma kompleksi müşahidə etdiyiniz məqamda bilin ki, bu uşağın ünsiyyət təşəbbüsü sizə yönəldilib və bu zaman siz tərəfdən dəyərləndirilməlidir. 

Bəs bunu necə etmək olar? Uşaqla emosional əlaqəyə daxil olduqda aşağıdakı tövsiyələrə əməl etməklə körpənin ünsiyyətdə olan təşəbbüskarlığını inkişaf etdirmək olar:

1. Fiziki təmasın təmin edilməsi. Adətən iki aylıq uşaqlara onları sığallamaq, barmaqlarını saymaq, ayaq və əllərlərlə yüngül idman etdirmək kimi fiziki təmaslı hərəkətlər körpəyə həzz bəxş edir.

2. Nəvazişli tonla danışmaq. Mütləq şəkildə uşağın sizə yönələmiş müraciətini dinləyin və danışğı dayandırdıqdan sonra ünsiyyəti siz davam edin.

3. Təbəssüm. Uşaq tərəfindən göstərilən bütün davranışları (təbəssüm, ayaq və əllərlə hərəkət, müxtəlif səslər və baxış) qarşılıqlı təbəssümlə müşayiət edin.

4. Baxış. Körpənin gözlərinə baxmağa unutmayın və bu göz təmasının uzatmağa çalışın.

Burada əsas məsələ körpə-valideyn arasında olan ünsiyyət çərçivəsində aktiv və passiv rolların ardıcıllığın təmin edilməsidir. Yani əgər uşaq “danışırsa”, siz izləmə roluna keçməli və körpə “nitqi”ni bitirdikdən sonra özünüz danışmağa başlaya bilərsiniz. 

Körpəni əmizdirərkən qucağınızda saxlayın, hətta butulkadan yedizdirsəniz belə. Uşağa zorla qida vermək yerinə ona ilk olaraq yeməyi dadmaq üçün imkan yaradın. Daddıqdan sonra üzündə olan reaksiyanı izləyin və əmziklə olan butulkanı yaxınlaşdırıb ağzını açmağını gözləyin.

Uşaq ağladıqda və qışqırdıqda onu qucağınıza götürün və sakitləşdirməyə çalışın. Çoxsaylı tədqiqatlar onu göstərir ki, narahatlığı vaxtında aradan qaldırılmış  körpələr gələcəkdə daha sakit olurlar.  

Həyatın ilk aylarında uşağı güzgüdə özü ilə tanış edə bilərsiniz. Üçüncü ayında o artıq özünü güzgüdə tanımağa başlayacaq. Bunu onun diqqətlə güzgüdəki təsvirini izləməsi və təbəssümündən görə bilərsiniz.

Öz təsviri ilə yanaşı ünsiyyət zamanı uşaq yetkin insanların obrazlarını da təsəvvüründə formalaşdırır. Yaxın və uzaq (tərbiyəsində iştirak cəhəddən) böyükləri ayıra bilir. Belə ki,  3-4 aylarında uşaq bütün yetkinlərə maraqla yanaşır, lakin bu diqqətin intensivliyi həmən yetkin insanın uşağa nə qədər yaxın olmasından aslıdır. Ana ilə ünsiyyətdə körpə daha təşəbbüskardır. Ana yaxınlaşan kimi dərhal təbəssüm edir,  qığıldayır və babılldayır ki, onun diqqətini cəlb etsin. Tanış olmayan yetkin insanın üzünə isə diqqətlə baxır.

Körpədə yetkin insanın obrazını tam formalaşdırmaq üçün körpə ilə ünsiyyətdə olmaq lazımdır. Ünsiyyətin müxtəlifliyi yetkin insanın uşaqda olan təsvirini daha bütöv edir. Bunun üçün körpəlik dövründə uşağa müxtəlif insanlarla ünsiyyət təşkil etmək lazımdır. Bilmək lazımdır ki, körpəlik dövründə müxtəlif insanlarla ünsiyyətdə olan uşağın gələcək inkişafında qorxular, xüsusilə anadan ayrılma qorxusu ilə qarşılaşma ehtimalı çox aşağıdır. Nəticə etibarilə gələcəkdə bağça mühitinə daha tez uyğunlaşırlar. 

Dostlarınızı, müxtəlif yaş kateqoriyasından olan uşaqları körpə ilə ünsiyyətdə olmağa icazə verin. Onun ətraf insanlarla ünsiyyət təşəbbüslərini dəyərləndirin. Bu, həm də gələcəkdə uşağın ünsiyyətli olmağına kömək edəcək.

Körpəyə müraciət etdiyiniz zaman nitqinizdə onun çıxardığı səsləri istifadə etməyi unutmayın!

 Birinci ilin sonlarında körpəniz hədəfinə tərəf işarə edərək, sürünərək və ya işarə edərək istədiklərini çatdırmağa başlayacaq. Həm də böyüklərin danışarkən gördüyü bir çox jesti təqlid edəcəkdir. Bu şifahi olmayan əlaqə yalnız müvəqqəti bir tədbirdir, bununla birlikdə mesajlarını sözlərlə necə ifadə edəcəyini öyrənir. 

          Əvvəlki ayların coos, gurgles və screeces’ın indi “ba”, “ga”, və “ma” kimi tanınan hecalara yol verdiyini görürsünüzmü? Övladınız hətta təsadüfən mama və bye- bye kimi sözlərdən büdrəyə bilərvə həyəcanlandıqda mənalı bir şey söylədiyini başa düşəcəkdir. Çox keçmədən sizi çağırmaq və ya diqqətinizi cəlb etmək üçün mama istifadə etməyə başlayacaq. Bu yaşda, yalnız söz söyləmək üçün gün ərzində mama deyə bilər. Nəticədə, sözləri yalnız mənalarını çatdırmaq istədikdə istifadə edəcəkdir.

          Körpənizlə doğuşdan danışdığınıza baxmayaraq, indi daha çox dil anlayır və beləliklə söhbətləriniz yeni bir əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Çox söz deməkdən əvvəl, sözlər varsa, ehtimal ki, şübələndiyinizdən daha çox şey alınacaq. Məsələn, otaqda sevimli bir yuncaqdan bəhs etdiyiniz zaman onun necə cavab verdiyini izləyin. Ona tərəf baxsa sənə başa dşdüyünü söyləyir. Anlayışının artmasına kömək etmək üçün onunla mümkün qədər danışmağa davam edin. Ona, xüsusilədə çimərkən, dəyişdirəndə və qidalanarkən ətrafında baş verənləri danış. Dilinizi sadə və konkretləşdirin. “Sizi böyük mavi dəsmal ilə quruyuram. Nə qədər yumşaq hiss olunur!”. Onun üçün tanış oyuncaqları və əşyaları şifahi olaraq etiketləyin və mümkün qədər ardıcıl olmağa çalışın-yəni ailənizi bu gün pişik adlandırırsınızsa, sabah ona pişik deməyin.

          Şəkil kitabları, hər şeyin bir ad olduğunu anlamaqda olan anlayışını gücləndirərək bütün bu prosesi inkişaf etdirə bilər. Özünüzə çevirə biləcəyi böyük lövhə, parça və ya vinil səhifələrdən ibarət kitablar seçin. Həm də uşağınızın tanıyacağı sadə, lakin rəngarəng illustrasiyalara baxın.

           İstər onunla oxusun, istərsə də onunla danışsın, ona qoşulmaq üçün geniş imkanlar yaradın. Sula verin və cavab gözləyin. Yoxsa rəhbərlik etməsinə icazə verin. “Gaagaagaa” deyirsə, təkraralayın və nə etdiyini görün. Bəli, bu mübadilə mənasız görünə bilər, ancaq körpənizə ünsiyyətin iki tərəfli olduğunu və xoş bir iştirakçı olduğunu söyləyir. Dediklərinə də diqqət yetirmək, başa düşdüyü sözləri tanıma ehtimalını artırmağa kömək edəcəkdir.

           Yeri gəlmişkən, bu ilk sözlər çox vaxt uyğun ingilis dili olmur. Uşağınız üçün “söz” eyni şəxsə, obyektə və ya hadisəyə davamlı istinad edən hər hansı bir səsdir. Buna görə hər dəfə süd istəyəndə “mog” deyirsə, “mog” a qanuni bir sözə hörmətlə yanaşmalısınız. Ancaq onunla danışanda “süd” istifadə edin və nəticədə o, düzəlişləri özü edəcək.

Uşaqların tanınan sözlər söyləməyə başladığı dövrdə böyük bir fərq var. Bəzilərinin ilk doğum gününə qədər iki-üç sözlü bir lüğət var. Çox güman ki, körpənizin on iki aydakı çıxışı, anlaşılan nitqin tonlarına və dəyişikliklərinə sahib bir növ səs-küydən ibarət olacaqdır. Gərginliyi, səsi və keyfiyyəti ilə fərqlənən səsləri sınaqdan keçirdiyi müddətcə danışmağa hazırlaşır. Ona nə qədər danışırmış kimi cavab verərsənsə, ünsiyyət həvəsini bir o qədər artıracaqsan.

APA healthychildren.org 8.01.2009

Nitq inkişafının ləngiməsi, təəssüf ki, tamamilə sağlam uşaqlara təsir edən uşaq nevrologiyasının ən aktual problemlərindən biridir. Çox vaxt valideynlər özləri uşağın nitqindəki çətinliklərə səbəb olurlar.  Düzgün danışıq və zehni inkişaf üçün fizioloji normalar mövcuddur və uşaqların doğuşundan etibarən onların yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək çox vacibdir.

Körpə dünyaya gəldiyi ilk günlərdən nitqinin inkişafı ilə məşğul olmağa başlaya bilərsiniz. Öncə körpənin necə ağladığına diqqət etməlisiniz.  Uşağın ağlaması çox fərqlidir, həyatın ilk ayında ağlaması xüsusilə ifadəli olur və körpənin nəyə ehtiyac duyduğunu anlamaq mümkündür: soyuqdur, ağrıyır, yemək istəyir və ya tualetə gedir, ya da bəlkə, yalnız anasının onu qucağına götürməsini istəyir.  Uşaq hər şeyi intonasiya baxımından düzgün edirsə, diqqətli bir ana fərqi anlayır və bu istəklərə cavab verməyi tez öyrənir.  Körpə monoton, yəni eyni səviyyədə ağlayırsa və səsə yaxşı cavab vermirsə, həkimə müraciət edin.

Bir uşaq sağlamdırsa və eşitmə problemi yoxdursa, həyatın ikinci ayında müsbət emosiyalara cavab olaraq "quğuldamağa" başlayır.  "Zümzümə" ilə yanaşı, emosional ünsiyyətə cavab olaraq ilk  səsli gülüş görünür. "Zümzümə" səsləri "gu", "ge", "ha" və s. birləşmələrinin üstünlüyü ilə müəyyən bir çeşidə olur. Bu səslərlə ünsiyyət qurmağa çalışır, ətrafında nəyəsə reaksiya göstərir. Körpə "quğuldamağa" başlamazsa, həkimə müraciət edin. 

İki aydan etibarən hərəkətləri təkrarlama dövrü başlayır: körpə anası ilə danışarkən diqqətlə dodaqlarına baxır və sanki bu hərəkətləri təkrarlamağa çalışır, amma səs çığartmır.  Beləliklə, 3.5-4 aya qədər uşada həqiqi bir "zümzümə" meydana gəlir.  Həqiqi "zümzümə" dövründə səslər uzunmüddətli, melodik və daha müxtəlif olur.

Altı aya qədər uşağın şaqqıltılı nitqi olur – bəzi hərfləri, hecaları tələffüz etməyə başlayır. Bu dövrdə uşağın intonasiyasını, necə danışdığını, necə ağladığını izləmək vacibdir.  Altı ayda sağlam bir uşaq artıq müəyyən hecaları tələffüz etməli, səsləri təkrarlamalıdır. Bu dövrdə uşaqların səsləri təqlid etməsi daha fərqli olur.

Danışıq öncəsi dövrünün sonunda uşağın başqaları ilə şifahi olmayan ünsiyyət formaları daha da mürəkkəbləşir.  Ünsiyyət hər iki əlin köməyi ilə daha fərqli üz ifadələri və səslərlə həyata keçirilir.  Uşaq əllərini anasına uzadır, ayrı səslər çıxarır, sanki “məni götür” deyəir. Sonra üz ifadələri daha da mürəkkəbləşir. Daha ifadəli olur, simvolik jestlər görünür. Bir yaşına qədər uşaq 8-10 sadə, qısa sözləri (ana, baba, ver, na və s.) deməlidir. Məhz bu dövrdə erkən nitq inkişafı başa çatır və motor nitqi insanlar arasında ünsiyyət yolu kimi formalaşmağa başlayır.

Bir il yarımdan sonra uşaq təqlid edərək həm ona ünvanlanan, həm də təsadüfən başqalarından eşitdiyi tanış olan və olmayan sözləri asanlıqla tələffüz edir.  Motorlu nitqin intensiv inkişafı ümumiyyətlə, həyatın ikinci ilinin ikinci yarısında başlayır. Bir il altı aya qədər uşaq səs tərkibi sadə olan təxminən 30 söz tələffüz edir. İki yaşında uşaq 200-dən çox söz danışır, demək olar ki, ifadəli nitqi olur, sadə bir düşüncə və ya istək ifadə edə bilir, məsələn, "Ana, mağazaya gedək, mənə oyuncaq alacağına söz verdin."  Eyni zamanda, bəzi səsləri hələ də aydın olmayan şəkildə tələffüz edə bilər. Üç yaşına qədər demək olar ki, bütün nitq hissələri daxil olmaqla, bir uşağın nitqində 1200-1500-ə qədər söz olur.

Bu inkişaf norma sayılır. Ancaq bu, yalnız valideynlər uşaqla davamlı danışdıqda, ona nağıllar söylədikdə, laylalar oxuduqda olur. Müasir dövrdə çox böyük bir problem var – canlı danışıq getdikcə alətlərlə əvəz edilir.  Bu səbəbdən əvvəlcə nevrologiya baxımından sağlam doğulan bir çox uşaq vaxtında danışmağa başlamır.

2.5-3 yaşında olan sağlam bir uşaq fraza nitqini ümumiyyətlə bilmirsə və ən yaxşı halda yalnız tək sadə sözlər danışırsa, nitqin inkişafında ləngimə var və bu, müalicə olunmalıdır. 

Bir uşağın düzgün danışmağı və məntiqli, məcazi ifadələr qurmağı öyrənməsi üçün vaxt lazımdır. Uşaq yenicə gəzməyi öyrənəndə böyüklərin köməyi ilə ilk qeyri-müəyyən addımları atır və altı aydan və ya bir ildən sonra artıq öz başına qaçır, atlayır və rəqs edir. Eyni şey danışıqda olur, yəni nitq tədricən inkişaf edir.

Uşaq yalnız yeni sözləri əzbərləmir, eyni zamanda artikulyasiya əzələlərini məşq etdirir, intonasiyaya nəzarət etməyi öyrənir. Bunun üçün bir ildən çox vaxt lazımdır. Buna görə əgər 3-3.5 yaşında uşağınız ilk sözləri tələffüz etməyə başlayırsa və "ana, mənə ver" kimi ən sadə ifadələri qurursa, o zaman altı yaşında, məktəbə getmək vaxtı gələndə, uşağın nitqi tam formalaşmayacak.  Nitq inkişafına tədricən, lakin çox erkən yaşlarından başlamaq vacibdir.

Nitq inkişafının ləngiməsinin səbəbləri

İlk və ən əsas səbəb işemiya, qanaxma, infeksiya səbəbi ilə beyinin zədələnməsidir. Ancaq həkimlər (nevropatoloq, psixoloq, loqoped ) dərhal diaqnoz qoyur, uşağı izləyir və bütün lazımi tədbirləri həyata keçirirlər.

Ancaq öyrənmədəki səhvlər səbəbindən də nitqin inkişafında gecikmə olur. Çox vaxt bunun səbəbi valideynlərin mexaniki səsə, yəni televizordan, kompüterdən, planşetdən, telefondan gələn səslərə həddindən artıq həvəsidir.  Çox cizgi filmi izləyən və ya “oxuyan-danışan” oyuncaqlarla oynayan uşaqların passiv nitqi yaxşı inkişaf edir, lakin aktiv nitqləri  formalaşmır. Uşağın danışmağa başlaması üçün onunla mümkün qədər çox danışmalısınız, nağıl oxumalısınız, layla deməlisiz. Uşaqla adi qaydada, adi səs tonu və intonasiya ilə danışın. Uşaq bu səs tonu ilə ta ana bətnində olandan tanış olur. Uşaqla sadə danışmağa çalışın, ancaq qətiyyən “uşaq dili” ilə danışmayın.

Körpənin olduğu otaqda heç bir halda televizor və ya radionun işləməsinə icazə verilməməlidir. Əlbətdə ki, kompüterdə uşağınıza cizgi filmi və ya proqram göstərmək istəyirsinizsə, bunu etmək olar və edilməlidir, ancaq izlədikdən sonra cihazı söndürməlisiniz.

Əlbətdə ki, bütün bu cihazlar və oyuncaqlar anaya bir az rahatlanmağa və ya öz işlərini görməyə imkan verir. Ancaq bu cihazlar canlı ünsiyyəti əvəz etdikdə, bu, uşağın psixikasında ciddi problemlərə səbəb olur. Üç yaşlı bir uşaqda düzgün danışığı bərpa etmək, qavrayışını dəyişdirmək üçün çox vaxt lazımdır. Bəzən uşaq intensiv olaraq dərman qəbul etməli , əlavə olaraq loqoped ilə məşğul olmalı olur.

Körpə ilə ünsiyyətdə tələsməyin, ətrafdakıları və hərəkətlərinizi sakit və səsli şəkildə ona izah edin. Uşaq dinləyə-dinləyə anlamağa başlayacaq, passiv nitqi formalaşacaq.  Altı aydan sonra cisimlərin rəngi və həcmi barədə ətraflı məlumat verməyə başlayın; "kiçik oyuncaq", "qırmızı top".  Bunu davamlı olaraq etdiyiniz zaman uşağınız sizi eşitməyi və anlamağı öyrənir.

Özünüzü körpə ilə mümkün qədər çox danışmağa və ətrafındakı mexaniki səsləri mümkün qədər məhdudlaşdırmağa çalışın. Bu, nitq inşişafının ləngiməsinin qarşsını alacaq. Ünsiyyəti düzgün qursaq, 2.5 yaşında uşaq ifadəli nitqlə danışmağa başlayacaq. 2,5 yaşındakı uşağınız danışmır, səssiz qalır, oyunu səsləndirmir, sizə ünvanlanan bir istəyi olmursa, mütəxəssisə müraciət etməlisiniz. 

Bu gün informasiya texnologiyaları təhsil və təlim sahəsində valideynlərin, müəllimlərin və mütəxəssislərin imkanlarını xeyli genişləndirir. Müasir kompüterdən istifadə imkanları uşağın qabiliyyətinin inkişafını tam və uğurla həyata keçirməyə imkan verir, buna görə informasiya texnologiyaları məktəbəqədər və məktəb təhsil sisteminə daxil edilmişdir. 

Kompüter oyun vasitəsilə bir uşağın həyatına daxil ola  bilər. Oyun praktiki düşüncə formalarından biridir. Oyunda, uşaq öz biliyi, təcrübəsi, təəssüratları ilə fəaliyyət göstərir, hərəkət rejimlərini sosial formada nümayiş etdirir, oyunun semantik sahəsində məna əldə edən əlamətlər formalaşır. Uşaq, semantik oyun sahəsindəki oyun mənası olan neytral (müəyyən bir səviyyəyə qədər) bir əşyaya sahib olmaq qabiliyyətini aşkar edir.

Kompüter vasitələri ilə zənginləşdirilmiş oyun fəaliyyəti zamanı uşaqların yaradıcılıq qabiliyyətlərinin artmasına səbəb olan hərəkətin nəticəsini, düşüncə tərzinin keyfiyyətini proqnozlaşdırma bacarığı yaranır.

Məktəbəqədər  yaşlı uşaqlara tədrisin ənənəvi formaları ilə müqayisədə kompüter bir sıra üstünlüklərə malikdir:

• Kompüter ekranında məlumatların oynaq bir şəkildə təqdim edilməsi uşaqlarda böyük maraq oyadır;

• Uşaqlar üçün başa düşülən məcazi bir məlumat növü daşıyır;

• Hərəkət, səs, animasiya uzun müddət uşağın diqqətini cəlb edir;

• Problemli tapşırıqlar, uşağın kompüter tərəfindən düzgün həll edilməsi ilə təltif edilməsi, uşaqların idrakı fəaliyyətinə təkan verir;

• Təlimin fərdiləşdirilməsinə imkan yaradır;

• Uşağın özü tapşırıqlarının sayını tənzimləyir;

• Kompüterdəki fəaliyyəti zamanı uşaq çox şey edə biləcəyinə inam qazanır;

• Gündəlik həyatda görünməyən (raket uçuşu, daşqınlar, gözlənilməz və qeyri-adi təsirlər) belə həyat vəziyyətlərini modelləşdirməyə imkan verir.

Uşaqların kompüterdən istifadəsi haqqında danışarkən, sağlamlığın və görmə qabiliyyətinin qorunması haqqında sual yaranır. Uşaqların bu fəaliyyətlərinə vaxt məhdudiyyəti qoymaq məqbuldur, lakin bu yaşdakı uşaqlarda məcburi diqqət çox azdır (10-15 dəqiqə), buna görə də, bir qayda olaraq, uşaqlar kompüter qarşısında uzun müddət ola bilməzlər. Bu yaşda normal inkişaf edən uşaq vaxtının 70-80%-ni ayıq qalır, buna görə kompüterdə "oturmaq" məsələsi aktual deyil.

Beləliklə, informasiya texnologiyalarının istifadəsi kiçik bir uşağın öyrənmə və inkişafı prosesini olduqca sadə və effektiv, adi əl işlərindən azad edəcək və erkən təhsil üçün yeni imkanlar açacaqdır. Lakin valideynlər bu vasitələrdən düzgün istifadə qaydasını tənzimləməli və gün ərzində vaxt bölgüsünü dəqiq qurmalıdır. Məsələn, vaxtı 20 dəqiqə olmaqla gün ərzində 3-4 dəfəyə bölə bilər. Lakin bu zaman uşağın telefon, planşet və ya kompyuterdə fəaliyyətləri tənzimlənməlidir. Oyunlar elə seçilməlidir ki, faydlı olsun. 

Yenidoğulnuş dövrdə olduğu kimi, bu inkişaf mərhələsində də böyüklər ünsiyyətin təşkilinə düzgün yanaşmalıdır. İndiyə qədər uşaq və valideyn arasında qarşılıqlı əlaqədə böyüklər təşəbbüskar olmalı idisə, körpəliyin ikinci ayından sonra ünsiyyətdə “ilk addım” uşağın öhdəliyinə verilməlidir. Canlanma kompleksi müşahidə etdiyiniz məqamda bilin ki, bu uşağın ünsiyyət təşəbbüsü sizə yönəldilib və bu zaman siz tərəfdən dəyərləndirilməlidir. 

Bəs bunu necə etmək olar? Uşaqla emosional əlaqəyə daxil olduqda aşağıdakı tövsiyələrə əməl etməklə körpənin ünsiyyətdə olan təşəbbüskarlığını inkişaf etdirmək olar:

1. Fiziki təmasın təmin edilməsi. Adətən iki aylıq uşaqlara onları sığallamaq, barmaqlarını saymaq, ayaq və əllərlərlə yüngül idman etdirmək kimi fiziki təmaslı hərəkətlər körpəyə həzz bəxş edir.

2. Nəvazişli tonla danışmaq. Mütləq şəkildə uşağın sizə yönələmiş müraciətini dinləyin və danışğı dayandırdıqdan sonra ünsiyyəti siz davam edin.

3. Təbəssüm. Uşaq tərəfindən göstərilən bütün davranışları (təbəssüm, ayaq və əllərlə hərəkət, müxtəlif səslər və baxış) qarşılıqlı təbəssümlə müşayiət edin.

4. Baxış. Körpənin gözlərinə baxmağa unutmayın və bu göz təmasının uzatmağa çalışın.

Burada əsas məsələ körpə-valideyn arasında olan ünsiyyət çərçivəsində aktiv və passiv rolların ardıcıllığın təmin edilməsidir. Yani əgər uşaq “danışırsa”, siz izləmə roluna keçməli və körpə “nitqi”ni bitirdikdən sonra özünüz danışmağa başlaya bilərsiniz. 

Körpəni əmizdirərkən qucağınızda saxlayın, hətta butulkadan yedizdirsəniz belə. Uşağa zorla qida vermək yerinə ona ilk olaraq yeməyi dadmaq üçün imkan yaradın. Daddıqdan sonra üzündə olan reaksiyanı izləyin və əmziklə olan butulkanı yaxınlaşdırıb ağzını açmağını gözləyin.

Uşaq ağladıqda və qışqırdıqda onu qucağınıza götürün və sakitləşdirməyə çalışın. Çoxsaylı tədqiqatlar onu göstərir ki, narahatlığı vaxtında aradan qaldırılmış  körpələr gələcəkdə daha sakit olurlar.  

Həyatın ilk aylarında uşağı güzgüdə özü ilə tanış edə bilərsiniz. Üçüncü ayında o artıq özünü güzgüdə tanımağa başlayacaq. Bunu onun diqqətlə güzgüdəki təsvirini izləməsi və təbəssümündən görə bilərsiniz.

Öz təsviri ilə yanaşı ünsiyyət zamanı uşaq yetkin insanların obrazlarını da təsəvvüründə formalaşdırır. Yaxın və uzaq (tərbiyəsində iştirak cəhəddən) böyükləri ayıra bilir. Belə ki,  3-4 aylarında uşaq bütün yetkinlərə maraqla yanaşır, lakin bu diqqətin intensivliyi həmən yetkin insanın uşağa nə qədər yaxın olmasından aslıdır. Ana ilə ünsiyyətdə körpə daha təşəbbüskardır. Ana yaxınlaşan kimi dərhal təbəssüm edir,  qığıldayır və babılldayır ki, onun diqqətini cəlb etsin. Tanış olmayan yetkin insanın üzünə isə diqqətlə baxır.

Körpədə yetkin insanın obrazını tam formalaşdırmaq üçün körpə ilə ünsiyyətdə olmaq lazımdır. Ünsiyyətin müxtəlifliyi yetkin insanın uşaqda olan təsvirini daha bütöv edir. Bunun üçün körpəlik dövründə uşağa müxtəlif insanlarla ünsiyyət təşkil etmək lazımdır. Bilmək lazımdır ki, körpəlik dövründə müxtəlif insanlarla ünsiyyətdə olan uşağın gələcək inkişafında qorxular, xüsusilə anadan ayrılma qorxusu ilə qarşılaşma ehtimalı çox aşağıdır. Nəticə etibarilə gələcəkdə bağça mühitinə daha tez uyğunlaşırlar. 

Dostlarınızı, müxtəlif yaş kateqoriyasından olan uşaqları körpə ilə ünsiyyətdə olmağa icazə verin. Onun ətraf insanlarla ünsiyyət təşəbbüslərini dəyərləndirin. Bu, həm də gələcəkdə uşağın ünsiyyətli olmağına kömək edəcək.

Körpəyə müraciət etdiyiniz zaman nitqinizdə onun çıxardığı səsləri istifadə etməyi unutmayın!

Körpə ilə aranızda olan qarşılıqlı əlaqəyə tədricən müxtəlif oyuncaq və əşyaları daxil edin. Uşağın izləmək bacarığını inkişaf etdirmək üçün oyuncağı (əşyanı) sağdan sola və əksinə hərəkət etdirin, körpəni oyuncağın materialı ilə tanış edin, necə səslər çıxartdığını övladınızla təcrübədən keçirdin. Əşyanın ağızla götürməyinə, yalamağına, dişləməyinə icazə verin (nəzərə alın ki, əşya xırda olmamalı və ekolojı cəhətdən etibarlı olmalıdır!).

Körpə oyaq olduğu zaman oyuncaq və rəngarəng əşyalarını əlinin çatdığı hündürlüyə asmaq lazımdır. Bu zaman o həmən əşyalar istiqamətində əllərini yönəldərək əl-göz koordinasiyasını inkişaf etdirir. Əlavə olaraq övladınızı sinəsi üstdə uzandıraraq ətrafına müxtəlif oyuncaqlar yerləşdirin. Bunu körpənin üçüncü ayından edə bilərsiz.

Nəzərə almaq lazımdır ki, bu inkişaf mərhələsinin əvvəlində uşaq əşyalara maraq göstərməmək, daha çox sizinlə ünsiyyət saxlamaq təşəbbüsünü nümayiş etdirə bilər. Lakin tədricən qarşılıqlı emosional əlaqələrinizə müxtəlif oyuncaqları əlavə etmək lazımdır (təhlükəsiz olmaq şərti ilə). Bunu ya ünsiyyət zamanı bir-birinizin  arasına (qarşılıqlı göz baxışı olduqda), ya da oyuncağın uşağın əlinə verməklə təşkil etmək olar.

Uşağa kuklanı verərkən onun gözləri, burnu, əlləri və digər bədən üzvlərinin harada olmasına işarə edin, üstündə olan paltar və ayaqqabının rəngini və s. öyrədin. Lakin bunu yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ünsiyyət çərçivəsində həyata keçirin. Həmən kuklanı növbəti dəfələrdə göstərməklə uşaqda yaddaş inkişafını dəstəkləyəcəksiniz. Bu proseduru digər oyuncaq və əşyalarla da təkrarlamaq mümkündür.

Artıq üçüncü aydan sonra körpələr “gizlənpaç” (cicci oyunu) oynamağı sevirlər. Bunun üçün  sizə uşağın üzünü örtmək üçün bir parça lazımdır. Oyunun gedişatı növbəti addımlarda ibarətdir: uşaq uzanaraq sizin üzünə baxır, siz isə qısa müddətli onun üzünün parça və ya dəsmal ilə örtüb sual verirsiz: “ana (ata, baba və s.) haradadır?”. Sonra dəsmalı üzündən qaldıraraq emosional şəkildə “burdayam” demək lazımdır. Bu oyunda parça əvəzinə əllərinizdən də istifadə edə bilərsiniz. Lakin bu zaman öz üzünüzü əllərinizlə örtüb sonra isə açaraq “burdayam” və ya “ci-ci” demək olar. Davamlı şəkildə oynamaqla uşaqda bu oyunu təqlid etməyinə nail ola bilərik. 

Bu oyunlar vasitəsi ilə biz uşaqda kommunikativ təşəbbüskarlığı və aktivliyi təmin etməklə yanaşı onun nitqinin açılmasına zəmin yaradırıq. Belə ki, oyun çərçivəsində olan qarşılıqlı əlaqə zamanı körpə sizin dodaqlarınızın hərəkətlərini, səsinizin tonunu təqlid etməyə çalışır.

Beləliklə, öncəki inkişaf mərhələsində olduğu kimi uşağın zəkasının inkişafı üçün yetkin insanla ünsiyyətdə olması vacibdir. Lakin bu dönəmdə uşaqla ünsiyyətə əşya və oyuncaqlar da daxil edilməlidir. 

Oyun  körpələrin oyaq vaxtlarında əsas fəaliyyət növüdür. Demək olar ki, uşaq oyunda özünü balıq suda hiss etdiyi kimi hiss edir. O, oynayarkən özünü xoşbəxt hiss edir və diqqətini oyuna cəmləyir. Çünki uşaq üçün oyun dincəlmək deyil, oyun onun əsas məşğuliyyətdir. Uşaq  oynayarkən  baxır, eşidir, toxunur, yaradır, sığallayır, dadına baxır, iyləyir. O,  rənglərdən, ritmlərdən, musiqidən həzz  alır və beləliklə, oyun uşağın beynini inkişaf etdirir. Uşağa sevinc verən hər şey onun beyin inkişafı üçün xeyirlidir. Oyun, gülüş, torpaqda sürüşmək, dırmaşmaq, qaçmaq uşağın beyin  inkişafını sürətləndirir.

Bəzən böyüklər oyun fəaliyyətinin əhəmiyyətini inkar edirlər, bunu  boş vaxt  itkisi  kimi dəyərləndirirlər. Əksinə, oyun uşağın öz individuallığının yaranması üçün vacibdir. Oyun onun həm əl, həm də intellektual bacarıqlarını inkişaf etdirən ən təbii prosesdir. Bu , uşağa onu əhatə edən ətraf  aləmi başa düşməyə imkan verir.

Beləliklə, əsasən  stolüstü və kollektiv oyunlar sayəsində uşaq qrupa inteqrasiya etməyi və öz yerini tapmağı öyrənir. Oyun, uşağa əylənərək öyrənmək imkanı verir. Oyun, uşağın nələrisə kəşf etməsinə, xəyalından və yaradıcılığından istifadə etməsinə kömək edir. Bir sözlə uşaqların inkişafı üçün oyunun əhəmiyyəti saysız-hesabsızdır.

Bizim təhsil sistemində uşaq ibtidai sinfə gedən kimi bəzi komanda oyun növləri istisna olmaqla, digər oyun fəaliyyətləri dayandırılır. Bu keçid lazımdırmı? Oyunu dərs öyrənməsi üçün istifadə etməyə davam edə bilməzdikmi?

Bu uşaq üçün həqiqətən stresdir. Ona oyun oynamadan öyrənməli olacağını söylədikdə o, bunun səbəbini anlamaya bilər. Çünki, bu vaxta qədər oyunlar onun əsas öyrənmə vasitəsi olmuşdur.

Çoxsaylı tədqiqatlar məktəbəqədər yaşda oyun əsaslı öyrənməyi tövsiyə edir. Forma baxımından sərbəst oyun və rəhbərli oyunu fərqləndirmək lazımdır. Sərbəst oyun adından göründüyü kimi uşağın özünün etdiyi əməllərə tam nəzarət etdiyi bir oyundur. Rəhbərli oyunda isə uşağın müəyyən bacarıq öyrənməsi üçün tərbiyəçi və ya valideyn oyuna forma və istiqamət verir. 

İbtidai sinifdə oyunlar vasitəsilə dərs öyrənmək məsələsi daha çox maraq doğurur. Oyun vasitəsilə məktəbdə öyrənmənin ciddi üstünlükləri var. Oyun vasitəsilə öyrənmə əyləncəlidir. Digər tərəfdən, oyun uşaqları yaradıcılığa sövq edir. 

Uşağın öyrənməsində bir hərəkətverici qüvvənin olması mütləqdir. Oyun isə uşağın dərs öyrənməsi üçün xüsusilə təsirlidir. Oyundan dəqiq və dərhal təsir gözləmək düzgün deyil. Oyunun təsirli olması üçün mütəmadi təkrarlanması da şərtdir. Oyunlar ənənəvi pedaqogika ilə əldə edilməsi daha çətin olan bilik və  bacarıqların əldə edilməsinə daha geniş imkanlar yaradır. Oyun vasitəsi ilə öyrənmək bütün uşaqlara, hətta inkişaf çətinliyi olanlara da yönəlməlidir. Oyun emosional, sosial, fiziki və ya intellektual sahədə uşaq inkişafının əsas mənbəyi kimi uşaqların öyrənməsi və inkişafında mütləq istifadə olunmalıdır. 

Uşaqlarda nitqin inkişafına dair valideynlər üçün tövsiyələr

1. Uşağın həmsöhbətə ehtiyacı var. Uşaqla sadəcə danışmaq yox, həm də onun dediklərinə reaksiya vermək lazımdır;

2. Uşaq adla çağırılmağa öyrəşməlidir. Bu təkcə aktiv nitqin inkişafına yox, həm də özünüdərkə kömək edir;

3. Uşağınıza istədiyini və ya etdiyini söyləməyə həvəsləndirin;

4. Gəzinti zamanı uşağa onun üçün yeni olan əşyaları göstərin və onlar haqqında danışın;

5. Uşaqla sözləri dəqiq tələffüz edərək danışın. Onun üçün yeni sözü ayrıca yox, həm də cümlədə istifadə etməklə tələffüz edin;

6. Uşağa söz və ifadələrin bir neçə dəfə təkrarlandığı şeir ya nağıl oxuyun;

7. Şəkilli kitablar oxuyun, ona dediyiniz şəkilləri göstərməyi öyrədin;

8. Oyun zamanı ona ətrafdakı əşyaları düzgün adlandırmağı, sadə tapşırıqları başa düşməyi və yerinə yetirməyi öyrədin, ona bir neçə sözdən ibarət ifadələr hazırlamağı öyrədin;

9. Anlamanı inkişaf etdirmək, söz ehtiyatını artırmaq üçün uşağa bir neçə oyuncaqdan birini seçməyi təklif edin, tədricən tapşırıqları çətinləşdirin;

10. Böyüklər ilə danışmasına təkan verən vəziyyətlər yaradın;

11. Oyun zamanı uşağı oyuncaqla danışmağa həvəsləndirin;

12. Uşağa verilən suallara başqasının deyil, məhz özünün cavablandırmasına imkan yaradın;

13. İki yaşından sonra artıq uşağın yalnız gördüyü əşyalar haqqında deyil, həm də indi görmədiyi, lakin artıq yaxşı bildiyi əşyalar haqqında da danışa bilərsiz. Bu, onun nitq və yaddaşını inkişaf etdirir;

14. Uşağın söz ehtiyatında ancaq isim və feil deyil, digər nitq hissələri də olmalıdır;

15. İki yaş yarımdan başlayaraq, mövzu üzrə şəkillər, həmçinin  insan və heyvanların hərəkətlərini əks etdirən şəkillər göstərməyə daha çox ehtiyac var;

16. Uşaq danışarkən ritm, temp, intonasiyasını izləyə bilməlidir. Bunun üçün cümlələri düzgün səsləndirməklə uşağa nümunə göstərə bilərsiniz;

17. Danışıq nəfəsini inkişaf etdirmək ücün oyun və məşğələrdən istifadə edə bilərsiniz..Məsələn, masanın üstünə qoyulmuş xırda doğranmış rəngli kağız parçalarını, tükü, pambığı, müxtəlif ölçü və formada olan çubuqları üfürərək onları yerindən tərpətməyə çalışmaq, şamı üfürərək söndürmək, tütək çalmaq, fit çalmaq və s.;

18. Artikulyasiya aparatının inkişafına yönəlmiş oyunlar və məşqlər: ağız dolusu hava alıb yanaqları şişirtmək, bir yanaqdan digərinə hava vurmaq; dodaqları irəli boru şəklində uzatmaq və qapalı formada tərəflərə dartmaq; eyni hərəkətləri dişləri göstərməklə təkrar etmək; enli və ensiz dil göstərmək, yuxarı və aşağı dodaqları dillə yalamaq; damaq pərdəsini aşağı salmaq və qaldırmaq (xoruldama, öskürək);

19. Heyvanın (myau, mu, ko-ko, me, be), nəqliyyat vasitələrinin və müxtəlif məişət əşyalarının səslərini (bi-bi, tu-tu, tuk-tuk, tik-tak) təqlid etmək.

Demək olar ki, bütün uşaqlar valideynlərindən ev heyvanlarını saxlamağı xahiş edir. Şübhəsiz ki, bu, ana və atanın qayğılarını artıra və əlavə maliyyə xərcləri tələb edə bilər. Ancaq ailədə ev heyvanlarının olmasının şübhəsiz ki, uşağa müsbət təsiri olacaqdır.

Uşaqlara ev heyvanları lazımdırmı?   

Ailədə ev heyvanının olması uşaqların emosional inkişafına və hətta fiziki sağlamlığına da təsir göstərir. Tədqiqatlar göstərir ki, həyatının ilk ilində ev heyvanları ilə təmasda olan uşaqlarda daha yüksək immun reaksiya müşahidə olunur və tənəffüs infeksiyalarına daha az rast gəlinir. Pişiklər və itlərlə erkən təmas uşaqlarda allergiya riskini azaldır.

Ev heyvanları uşaqlarda hansı keyfiyyətləri inkişaf etdirir? 

Ailədə ev heyvanının olması uşağın tərbiyəsinə və psixologiyasına da ciddi təsir göstərə bilər. Uşaq ev heyvanına qayğı göstərərsə, daha məsuliyyətli və intizamlı olar. Əgər uşaq erkən yaşlardan pişiklərə, itlərə, balıqlara qulluq etməyə kömək edər və sonra bunu özü müstəqil şəkildə edərsə, o zaman  gələcəkdə çətinliklərə daha hazırlıqlı olar. Bu isə şübhəsiz ki, uşağın gələcək həyatı üçün çox əhəmiyyətlidir.

Ev heyvanları uşaqda diqqəti inkişaf etdirir

Heyvanların davranışı daha bəsit olduğu üçün, uşaqlar ev heyvanlarının xüsusiyyətlərini, vərdişlərini və reaksiyalarını daha asan sezirlər. Onlar dördayaqlı dostlarını həvəslə müşahidə edir və öz müşahidələrini böyüklərlə bölüşürlər. Ev heyvanları ilə daimi ünsiyyət uşaqların daha xeyirxah, həssas və şəfqətli olmasına kömək edir, onlarda bağlılıq hissi yaradır. Ev heyvanları ilə ünsiyyət uşağa başqalarına qarşı mərhəmətli olmağı, özündən zəiflərə diqqətlə yanaşmağı öyrədir. Bu, ailənin tək uşaqları üçün xüsusilə vacibdir. Uşaq, həmçinin ailədə başqa kiçik uşağın doğulmasına hazır olacaq, çünki onsuz da həyatını başqa bir canlı ilə bölüşməyə alışmış olur. Uşağın heyvanla düzgün münasibətinin qurulması canlılara və bütünlüklə təbiətə qayğıkeş münasibətinin formalaşmasına səbəb olur.  

Uşağın  hər hansı inkişaf gecikməsi və ya davranış problemi varsa, ev heyvanına sahib olmaq çox faydalıdır.

Hər zaman uşağa "qulaq asmağa" hazır olan  sadiq dostu ilə ünsiyyət, xüsusilə yalnızlığa meyilli olan uşaqlar üçün çox vacibdir. Bu cür uşaqlar sevimli pişikləri və köpəkləri ilə uzun müddət danışa bilər və onlara heç vaxt valideynlərinə danışmadıqlarını söyləyə bilərlər. Autizm və digər inkişaf pozuntuları olan uşaqlar ev heyvanları ilə ünsiyyət zamanı daha yaxşı kommunikativ nailiyyətlər göstərə bilərlər. 

Ev heyvanları ilə oynayan uşaqların fiziki aktivliyi artır

Dörd ayaqlı dostu ilə vaxt keçirən uşaq kompüter, telefon və televizor qarşısında daha az oturacaq. İti olan uşaqlar tez-tez bayırda gəzir və təmiz havada oynayırlar. Bu isə, sağlamlıq üçün çox vacibdir. 

Heyvanlar uşaqda stresi azaldır

Yanında sadiq bir dostu olan uşaqlarda özünə güvən hissi daha yüksəkdir və onun yanında uşaq özünü daha təhlükəsiz hiss edir. Uşaqlar ev heyvanları üçün ucadan oxuyaraq daha asan və tez oxumağa başlayır, çünki utanmalı heç kim yoxdur (çox yaxşı oxumasan belə). 

Ev heyvanları ilə ünsiyyət yeniyetmələri sakitləşdirir

Xarici dünya ilə qarşıdurma vəziyyətində olub, öz problemlərini heç kimlə müzakirə edə bilməyən üsyankar yeniyetmələr üçün ev heyvanları sadiq dinləyiciyə çevrilə bilər. Yeniyetmə hər zaman sadiq dostu ilə özünün ağrılı problemlərini paylaşa bilər. Həmçinin valideyn və yeniyetmələrin ev heyvanlarına qayğı kimi ortaq bir hobbisi olarsa, bu, şübhəsiz ki, ailədəki gərginliyi azaldacaq və valideynlərlə uşaqların münasibətinə müsbət təsir göstərəcək .

Bütün bunlarla yanaşı ev heyvanları saxlamaq qərarını verərkən uşağın və ailə üzvlərinin sağlamlıq vəziyyətini ( heyvan tükünə allergiya), ailə üzvlərinin istəyini, ev heyvanlarına qayğı göstərmək imkanını nəzərə almaq lazımdır. 

Ev heyvanı saxlamaq qərarını verərkən biz heyvanların da həyatı, sağlamlığı və təhlükəsizliyi üçün məsuliyyət daşıdığımızı  unutmamalıyıq.

Uşaqların bağçaya uyğunlaşmasına dair tövsiyələr

1. Uşağı bağçaya hazırlayın:

   • Bağçaya getməyi ilə bağlı müsbət fikirlər səsləndirin;

   • “Nadinclik eləsən, səni bağçaya aparacam!” – heç vaxt deməyin;

   • Bağçada onun yeni dostları və yeni oyuncaqları olacağını deyin;

   • Bağçada maraqlı olacağına inandırın.

2. Sosiallaşmanı sürətləndirin:

   • Uşağı nənə-baba (və ya digər qohumunuz) ilə saxlayın. Hər gün uşağın nənə-babanın yanında qalma müddətini artırın və onların yanına getməzdən əvvəl qayıtmağınız barədə söz verin;

   • Qonaq gedin;

   • Uşaq əyləncə mərkəzlərinə gedin;

   • Uşaq meydançasında və mərkəzlərində uşağın yanında olayın, lakin müşahidə edə biləcəyiniz məsafədə dayanın;

   • Uşaq əyləncə otağında 10 dəqiqə saxlamağa cəhd edin, uğurlu olsa, bu müddəti artırın;

3. Bağça rejiminə uyğunlaşın. Bağçaya getməzdən üç ay əvvəl  bağça rejiminə uyğun yaşamağa çalışın (səhər oyanma vaxtı, səhər yeməyi, məşğələlər, gəzintilər, nahar və yuxu saatları).

4. Uşağın gigiyena və özünəxidmət bacarıqlarını inkişaf etdirin:.

Gigiyena bacarıqları

• Yeməkdən əvvəl uşağın əllərini yumaq (müstəqil və ya dəstəklə);

• Dəsmal, salfet, daraqdan düzgün istifadə etmək;

• Böyüyün nəzarəti altında dişləri fırçalamaq (necə bacarırsa) və ağız nahiyəsini yaxalamaq;

• Öz təbii fizioloji ehtiyacları barədə vaxtında məlumat vermək;

• Tələsmədən qidanı çeynəmək;

• Fincanı sərbəst tutub içindən mayə içmək;

• Çəngəl-bıçaqdan sərbəst və düzgün istifadə etmək.

Özünəxidmət bacarıqları 

• Paltarları sərbəst və ya dəstəklə, düzgün ardıcıllıqda geyinib soyunulmaq;

• Düymələri açıb bağlamaq (üç yaşa yaxın);

• Geyimi üz tərəfinə çevirmək;

• Ayaqqabının balağlarını açmaq və böyüyün dəstəyi ilə bağlamaq.

1. Bez və əmziklərdən imtina edin. Bunu bağçaya getməzdən iki-üç ay əvvəl etməyə çalışın.

2. Bağça haqqında kitablar və nağıllar oxuyun.

3. Uşaq meydançasında oynayarkən uşağınızı digər uşaqlar ilə tanış edin.

4. Uşağı bağça ilə tanış edin.

5. Bağçaya sevdiyi bir oyuncağı aparmağa icazə verin.

6. Bağçada uşaqla tez sağollaşıb ayrılın.

Uşağın ünsiyyətə hazırlanması

Uşaq dünyaya gələn andan etibarən artıq uşağın psixi inkişafı üçün uyğun şərtlər yaratmaq olduqca vacibdir. Bu səbəbdən doğum evində bununla bağlı bir sıra tədbirlər görülməlidir. Uşaq dünyaya gəldikdə ana ilə sıx əlaqədə olmalı, birbaşa ananın döşünə yaxınlaşdırılmalıdır. Ana və övlad üçün vacib olan məqamda onların arasında qarşılıqlı birgə münasibətin yaranması vacibdir.

Yenidoğulmuş uşaqlar öz fərdiliyi ilə dünyaya gəlir, buna görə də fərdi qayğıya ehtiyac duyurlar. Kimisi özünü uzanaraq və anadan ayrı olduqda rahat hiss edir, digəri üçün isə bu, əksinə, narahatlıq mənbəyidir. Bəziləri yalnız ananın əllərində sakitləşir. 

Əsas qayda budur ki, yenidoğulmuş körpənizlə nə qədər tez qayğısına qalmağa başlasaz, onu bir o qədər yaxşı tanıyacaq, tələbatlarını daha asan anlayacaqsız. İlk aylarda vacib məqamlardan biri uşağın narahatlığını qısa müddətdə aradan qaldırımaqdır. Əgər ana bunu təmin etsə, inkişafın ikinci yarımili uşaq müstəqil olaraq oyuncaqlarla təkbaşına daha çox vaxt keçirə bilər. 

Uşağın tərbiyəsində iştirak edən şəxslər onun gələcəkdə ərköyün olmasından narahat olmamalıdırlar. Ehtiyac varsa, uşağı qucaqda gəzdirin, ehtiyac varsa, əmzik verin. Uşaqla hər bir qarşılıqlı ünsiyyəti nəvazişlə qurun, münasibəti elə quqrun ki, sanki o, sizi anlayır.

Körpə ilə göz kontaktı qurmağa çalışın. Uşaq açıq gözlərlə uzandığı zaman onun hər baxışını “tutmağa” çalışın, diqqətini cəlb edin. O, sizin cəhdlərinizə reaksiya verməsəbelə, siz öz cəhdlərinizi davam etdirin. Göz kontaktı yarandıqda gülümsiyin, nəvazişli sözlərdən istifadə edin. Yenidoğulmuş körpə ana qucağında “döşəmmə düruşu”nda böyüklərin üzünü (emosiyalarını) daha yaxşı qavrayır.

Yenidoğulmuşun təbəssümünü mükafatlandırın. Əgər körpə sizə təbəssüm edirsə, ona təbəssüm və nəvazişlə reaksiya verin.

Zəkanın inkişafı üçün şəraitin yaradılması 

Uşağın dünyaya gəldiyi ilk günündən onun yatağında izləməsi üçün rahat olan əşyalar olmalıdır. Bu onun görmə qabiliyyətini inkişaf etdirəcək. Yatağa gəlincik qoymaq olar. Bu inkişaf dövründə insan üzü diqqəti cəlb edən ən əhəmiyyətli amillərdəndir. Bundan başqa, yatağın üstündə müxtəlif rəngli kişik oyuncaqlar asmaq olar.  Uşağın gözü ilə oyuncaq arasında uyğun məsafə 50 sm hesab olunur.

Uşaq əşyalara baxmağa başladıqda asan məşğələlərə keçə bilərsiz. Parıldayan əşyanı/oyuncağı uşağın gözlərinin önündə bir tərəfdən o biri tərəfə yelləyin və körpənin baxışını tutmağa çalışın. Təbii ki, ilk məqamlarda bu uğursuz ola bilər, lakin bunu davamlı olaraq etmək lazımdır. Bu məşğələ uğurlu alındıqdan sonra digər məşğələyə – əşyanı yaxınlaşdırıb-uzaqlaşdırmaq məşğələsinə keçmək olar. Bu məşğələlərlə uşağın ətrafa iki gözlə baxışını inkişaf etdirəcəksiniz. Oyuncaqları mütamadi olaraq dəyişə bilərsiz, lakin unutmayın ki, uşaq üçün ən maraqlı əşya insanın üzüdür.

Uşağın hərəkət bacarıqlarını, böyük motor bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün uşağı bələməmiş saxlamaq məqsədəuyğundur. Uşaq özünü nə qədər çox sərbəst hiss etsə, hərəkətlərini bir o qədər əlaqəndirə biləcək.

Bir əsas məqama da diqqət yetirmək lazımdır; bu, anaların istrahətinin təşkilidir. Ata, yaxud və digər ailə üzvləri doğuşdan ilk iki həftə sonra əmizdirmə istisna olmaqla, uşağın bütün ehtiyaclarını ödəyə bilərlər. Bu, həm ananın istirahətini təmin edir, həm də ailə üzvlərinin uşağı daha yaxşı tanımasına kömək edir.

Uşaq həyatının birinci ilində düz bağırsağın, ikinci ilində isə sidik kisəsinin dolmasını hiss etməyə başlayır. Məhz bu zaman uşağın tədricən bezdən azad edilməsi və qorşoka öyrədilməsi daha məqsədəuyğundur. Bu proses zamanı valideynlər təmkinli olmalı, zorakılığa yol verməməlidirlər. Uşaqların tualet güvəcinə (qarşok) öyrədilməsi üçün aşağıdakıları nəzərə almaq tövsiyə edilir:

• İlk olaraq, uşağı evdə olduğu müddətdə bezsiz saxlayın ki, uşaq bu vəziyyətə alışsın və başa düşsün ki, uşaq bezi olmadıqda ifrazetmə necə baş verir və nəticəsi nə olur. Belə olduqda uşaq sidiyə çıxmaqla yaş paltar arasındakı əlaqəni müşahidə edir.
• Uşağa ayaqyolu vərdişi aşılayarkən alt və üst paltarını (şalvar, şort)  tamamilə çıxarmaq yaxşı olardı. Bu, tualetə getmək ərəfəsində vaxt itkisinin qarşısını alacaq. Digər tərəfdən, uşaq nə qədər çılpaq olarsa, tualet güvəcinə bir o qədər tez sərbəst şəkildə vərdiş edə bilər.
• Tualet güvəci uşağın daim görə biləcəyi yerdə olmalıdır. İlk olaraq uşaq tualet güvəci ilə oynamalıdır ki, onunla yaxşı tanış olsun.
• Uşağı tualet güvəcinə otuzdurarkən, bunun səbəbini izah edin. Böyük uşaqlar (14-18 aylıq) sizin izahınızı daha yaxşı anlayacaq.
• Uşaq özünü tualet güvəcinə çatdıra bilmədikdə yaxud ondan istifadə etməyi unutduqda, ona acıqlanmayın, sadəcə növbəti dəfə qarşokdan istifadəni xatırladın.
• Uşaq öz qərarı ilə tualet güvəcindən istifadə etdikdə bu davranışını tərifləyin ki, buna həvəslənsin.
• Yatmazdan əvvəl, yuxudan oyandıqdan sonra, eləcə də yemək və su içdikdən sonra uşağa tualet güvəcindən istifadəni təklif edin.
• Uşaq tualet güvəcindən istifadə edəkrən ətraf mühit mümkün qədər rahat olmalıdır. Ətrafda yad insanların olması uşağa narahatlıq yarada bilər.

Hətta körpələrdə kitablardan zövq alıb, sizinlə kitablarını bölüşə bilərlər. Övladlarınızla birgə mütailə onlara daha yaxşı danışmağı və dinləməyi öyrədəcək.

Kitab oxumağı uşağınızın yuxusunun bir hissəsi edin. Yatmazdan əvvəl televizoru söndürməklə 10-20 dəqiqə övladınıza kitab oxuyun. Yuxudan əvvəl mütəmadi erkən yaşlarda onlarla məşğul olmaq (kitab oxumaq) gələcəkdə yuxu prosesinin çətinliklərini aradan qaldırır, onların tək yatmasını asanlaşdırır.

2 yaşlı uşaqla birgə kitab mütailəsi:

1. Kitab seçimində övladınıza seçim imkanı verin.
2. Eyni kitabları bölüşməkdən zövq alın.
3. Siz kitab oxuduqca bəzi sözləri və ifadələri təkrarlaya bilir.
4. “Bu nədir?” sualını verir.
5. Övladınızla birlikdə kitabxanaya gedin.
6. Kitab oxumaq üçün rahat yer seçin.
7. Şəkilləri sayın və uşağın təkrarlamasını gözləyin.
8. Birgə mütailə edin.

3 yaşlı uşaqla birgə kitab mütailəsi:

1. Kitabda oxuduqlarımızı reallıqla müqayisə edir.
2. Bəzən sevimli kitabını oxuduqda uşaq sizin səhvinizi düzəldə bilər.
3. Sevdiyi hekayəni öz sözləri ilə ifadə edə bilir.
4. Kitabdakı şəkillərin rənginə, formasına, rəqəmlərə diqqət yetirir.

Körpənin oturmağı və sürünməyi öyrəndiyini, ilk addımı atmağını, ilk dişinin çıxmasını bütün valideynlər səbirsizliklə gözləyirlər. Ancaq, ehtimal ki, ən çox gözlənilən hadisə uşağın ilk sözləri olur. Uşaqlar neçə yaşında danışmağa başlayırlar? Körpənin söz ehtiyatını tez bir zamanda doldurması və düşüncələrini daha dəqiq ifadə etməsi üçün nə etmək lazımdır?

Uşaq nə vaxt danışmağa başlamalıdır?

Hər şeydən əvvəl, valideynlərin uşağın heç kimə heç bir borcu olmadığını başa düşməsi vacibdir. Orta normadan çox fərqli ola biləcək daxili ritminə uyğun olaraq inkişaf edir. İlk sözləri çox erkən söyləyən bir körpədə, söz ehtiyatının genişlənməsi sonradan xeyli yavaşlayır. Əksinə, həmyaşıdlarının fonunda daha səssiz görünən uşaq birdən -birə hamısını ötüb keçə bilər.

Uşağın irəliləyişini qiymətləndirərək, başqalarının və ya tanışlarınızın hekayələrini ürəkdən qəbul etməməyi məsləhət görürük: bir çox ana və ata uşağının uğurunu çox şişirdir. Nitq inkişafının aşağıdakı əsas məqamlarını rəhbər tutmaq daha yaxşıdır (hər körpənin təqviminin,inkişafının fərdi olduğunu unutmaq).

2-4 ay

Qığıldamalar

Bu zaman körpə "qıldamağa" başlayır. Hələ danışmağa çalışmır, sadəcə nitq aparatının müəyyən hərəkətlər nəticəsində səslərə çevrir. Bu səbəbdən "qığ" tamamilə beynəlmiləldir - bu "söz" təbii olaraq ağız açmaq və bağlamaqdan əmələ gəlir.

1 yaş

İlk sözlər

İlk doğum günündə körpə ilk həqiqi sözlərini öyrənir. Bəli, bunlar olduqca sssadə "ana", "baba", "qaqa" dır, ancaq artıq yalnız səslər yığını deyildir. Uşaq sözlərin mənasını başa düşür, onları böyüklərə ünvanlayır. Tezliklə uşağın danışığı digər sadə sözlərlə tamamlanır. Məsələn, bir oyuncağı atanda az -çox aydın şəkildə qışqırır və ya bir şey almaq istədikdə "ver" sözünü aynın formada səsləndirir. Körpənin əsas söz ehtiyatı ümumiyyətlə 5-10 sözdən ibarət olur.

1-1,5 il

Söz ehtiyatını genişləndirilməsi

Hər həftə uşaq valideynlərini yeni sözlərlə sevindirir, amma ana və ata həmişə uşaqların "dialektini" anlaya bilmirlər. Fakt budur ki, körpə artıq böyüklərin nitqində bir çox sözləri fərqləndirir, ancaq bunları təkrarlaya bilmir. Beləliklə, "sıyıq" "ka" ya, "düşdü" "dü" ya, "su" "fu" ya çevrilir. Çox vaxt bir körpə eyni anda bir neçə obyekti birləşdirən konseptual sözlər işlədir. Körpələrin ilk sözlərinin toplusu isim, fel ilə məhdudlaşır.

Uşağın inkişafını qiymətləndirərkən, ilk növbədə valideynlərin dedikləri sözlərin sayını deyil, böyüklərin nitqində aydın başa düşdüyü sözlərin passiv lüğətini qiymətləndirmələri vacibdir.

1.5-2 yaş

İlk cümlələr

Bu, uşaqların daha fəal danışmağa başladığı dövrdür. Uşaq ünsiyyət üçün iki çox vacib söz öyrənir - "bəli" və "yox". Eşitdiklərini təkrarlayır, hətta bütün ifadələri xatırlaya bilir. Söz ehtiyatı əhəmiyyətli dərəcədə genişlənir və 250 və ya daha çox sözə çatır. Ətrafdakı obyektlərin adları və əsas hərəkətlər üstünlük təşkil etməyə davam edir, lakin ilk mücərrəd ifadələr görünür, məsələn, "salam" və "sağ ol".

Uşaq sözlərin birlikdə daha yaxşı işlədiyini başa düşür və ilk cümlələri düzəltməyi öyrənir. Çox qısa - cəmi 2-4 söz, ancaq istəklərini açıq şəkildə ifadə etməyə başlayır.

2-3 yaş

Tam nitq

Körpənin nitqi demək olar ki, yetkinləşir, çünki isimlərdən və fellərdən sonra digər nitq hissələri ilə əlaqəli ilk sözlər eşidilməyə başlayır. Uşaq əvəzliklərdən istifadə etməyə başlayır və eyni zamanda cisimlərin cins və formaya sahib olduğunu başa düşür. Sifətləri kəşf edir və indi nəinki obyektlərə ad verir, həm də onlara xüsusiyyətlərini ifadə edir. Sual sözləri mənimsəyir, bu və ya digər mövzuda daim suallar verməyə başlayır. Üç yaşına çatanda uşağınızla tam ünsiyyət qura bilərsiniz və söhbət sferası "yemək, oynamaq, yatmaq" mövzuları ilə məhdudlaşmır. Uşaq 800-1000 söz bilir, nənəsini ziyarət edərkən orada nə etdiyini nəql edə bilər, suallarınıza cavab verə və “yüz qat” daha artıq soruşa bilər.

Ümumiyyətlə, uşağın nitq bacarıqları inkişaf etmiş olur.  Artıq yalnız uşağın söz ehtiyatını artırmağa və tələffüzünü dəqiqləşdirməyə davam edərək onların nitqini formalaşdırmaq qalır.

Uşağınızın ilk sözlərini daha sürətli söyləməsinə necə kömək edə bilərsiniz?

Danışıq zəka ilə yaxından əlaqəlidir. Valideynlər körpəni tez danışdırır və uşaq bunu etmək istəmirsə çox narahat olur. Bu gün erkən nitqin inkişafı üçün bir çox üsul var. Bəzilərini seçə və sınaya bilərsiniz, amma həddini aşmadan. Bəzən çox sıx məşqlər yan təsirlər verir - körpə həddindən artıq məlumat yükündən özünə qapana bilər və ya yalnız sevdiyi təhsil cizgi filmlərindən yeni sözlər öyrənmək istəyərək ətraf aləmlə maraqlanmağa son verə bilər. İnkişaf proqramının zərərli olub olmadığını anlamaq üçün uşağın davranışını və emosional vəziyyətini diqqətlə izləyin və mütəmadi olaraq mütəxəssislə məsləhətləşin.

Valideynlərin uşaqların ilk sözlərini daha tez eşitmələrinə kömək edəcək universal məsləhətlər var:

• Körpənin daha sürətli danışacağını düşünməyin, onunla ünsiyyət zamanı süni şəkildə sözləri qısaltmağa çalışmayın. Əksinə, doğuşdan uşağınızla müxtəlif mövzularda, hətta mücərrəd mövzularda da danışmağa çalışın.
• Körpəniz oyaqdırsa, onunla daim danışın. Oynayarkən, yemək yeyərkən və ya paltar dəyişdirərkən hərəkətlərinizi şərh edin. Gəzərkən gördüyünüz hər şey haqqında - ağaclar və çiçəklər, yollar və avtomobillər, yağış və günəş, kəpənəklər və quşlar haqqında danışın. Hər bir əşyanı təsvir edin - nə edir, hansı rəng, ölçü, miqdar, nədən hazırlanır və s. Körpəyə artıq tanış olan bir şeylə əlaqədardırsa, bu əlaqəni qeyd edin.
• Körpənin zehnində sadələşdirilmiş söz formalarını düzəltməyin. Uşaq pişiyi "ko" adlandırırsa, onu başa düşdüyünüzü təsdiq edin və düzgün deyin: "bəli, bu bir pişikdir". Və əlbəttə ki, belə sözləri özünüz icad etməyin.
• Uşaqlar danışmağa başlayanda onlara yeni biliklər əldə etmək imkanı vermək vacibdir. "Ev, park, oyun meydançası" ilə məhdudlaşmayın. Uşağınızı uşaq tədbirlərinə, zooparka, muzeylərə və yeni təcrübələr əldə edə biləcəyi digər yerlərə aparın.
• Körpənizə kitab oxuyun, şəkillər göstərin və üzərində təsvir olunanları izah edin, internetdə uşaqlar üçün videolar axtarın. Bütün bunlar uşağın nitqi mənimsəməsinə olan marağını stimullaşdırır, söz ehtiyatını genişləndirir və müxtəlif obyektlər, hərəkətlər, hadisələr, xüsusiyyətlər arasında məntiqi əlaqələr qurur.
• Uşağınızın uğurlarına görə tərifləyin. Uğurlar kiçik olsalar da.

Uşağınız danışmağa başlamazsa hansı yaşda narahat olmalısınız?

Bir daha xatırladırıq: hər bir uşaq öz fərdi xüsusiyyətlərinə malik bir insandır. Nitq inkişafının hər mərhələsinə çatma yaşı fərqli uşaqlar üçün çox dəyişir. Körpə ilk sözlərini normadan bir -iki ay sonra söyləsə - heç bir problem yoxdur. Körpənin nitq inkişafı ilə bağlı narahat olamağa aşağıdakı hallarda dəyər:

6 ay – qığıldamır;

12 ay – hecaları tələffüz etmirsə, eşitdiyi səslərə reaksiya vermir, səsləri təqlid etmir;

18 ay - ən sadə sözləri belə tələffüz edə bilmir, məsələn ana, ata;

24 ay- lüğət ehtiyyatı bir neçə sözdən ibarətdir, jest, mimika və ağlamaqla nsiyyət qurur;

36 ay – cümlə qurmur,böyüklərin ardınca sözləri təkrarlamır.

Niyə uşaq heç bir şəkildə ilk sözləri demir?

Uşağın nitq inkişafında gecikmə əlamətləri varsa, əvvəlcə tibbi problemlərin axtarışı aparılmalıdır. Beynin inkişafında (serebral iflic, autizm və digərləri) anormallıqlarla əlaqəli şərtlərə əlavə olaraq, bunlar eşitmə qüsurları və danışma aparatının fiziki qüsurları ola bilər - qırtlaq, vokal kıvrımları, udlaq, çənə əzələləri.

Əgər istisna olunarsa, çox güman ki, müvəqqəti psixoloji problemdir. Uşaq nitq inkişafı mütəxəssisinin köməyi ilə problərini aradan qaldırmaq olar.

Ailə iki dildə danışsa, uşaq nə vaxt danışmağa başlayır?

Doğuşdan bir uşaq iki dilli bir mühitdədirsə, həmyaşıdlarından daha gec danışmağa başlayacaq. Ancaq bir anda hər iki dildə! Səbəb açıqdır: bir uşaq böyüklərin fərqli hərəkətlərdə niyə müəyyən səsləri tələffüz etdiyini özü anlamalıdır və əgər bir şeyi iki sözlə adlandırsalar, "danışma" mexanizmini başa düşmək daha çətindir.

Fərqli dillərdə danışan ana və atanın olması heç də yaxşı deyil. Alternativ linqvistik bilik mənbəyi nənə, dayə və ya uşaq bağçasında yaşıd uşaqlar ola bilər. Uşağınızın körpəlikdən iki dil bilməsini təmin etmək üçün səy göstərirsinizsə, ilk sözləri gözləyərkən səbirli olun. Ancaq planlarınızda körpəyə dayənin ana dilini və ya nənənin xüsusi ləhcəsini öyrətmək daxil deyilsə, körpənin yanında ən təmiz ana dilində danışmalarını istəyin.

Uşaq ilk sözləri öyrəndi. Növbəti mərhələ hansıdır?

Danışıq ünsiyyətin əsasını təşkil edir, yəni uşağınızla ünsiyyət qurmaq və onu öyrətmək üçün qarşınızda böyük imkanlar açılır. Sualları izah edin, cavablandırın. Və heç bir halda unutmayın: yalnız danışmaq deyil, həm də qulaq asmaq, bilmək və kiçik bir insanın ehtiyaclarını nəzərə almaq vacibdir.

Bütün valideynlər xəyal edirlər ki, onun ağıllı və hər şey ilə maraqlanan, bacarıqlı və hərtərəfli inkişaf etmiş, bilikli, öyrənmək və mənimsəməkdə problem yaşamayan övladı  var və onun gələcək uğuru bundan asılıdır. Və bunun üçün ona lazım olan hər şeyi təmin etmək üçün hər cür səy göstərmək niyyətində olurlar. Bu gün valideynlər uşağının inkişafına ciddi yanaşa bilərlər. Kitabların, dərsliklərin, oyunların və oyuncaqların təklif etdiyi imkanlar sonsuzdur. Demək olar ki, bütün analar və atalar "erkən inkişaf" termini ilə tanışdırlar, lakin hamısı onun mənası haqqında dəqiq təsəvvürə malik deyillər.

Erkən inkişaf nədir?

"Erkən inkişaf" termini körpənin doğulmasından başlayaraq qabiliyyətlərinin intensiv inkişafını ifadə edir. Erkən inkişaf, uşağın doğulandan 3-4 yaşına qədər xüsusi fəaliyyətlərlə intensiv inkişafıdır. Üç əsas inkişaf sahəsi var:

emosional: uşaq duyğularını göstərməyi və digər insanların duyğularını qəbul etməyi öyrənir;

sensorimotor: hisslərin (eşitmə, görmə, toxunma) hərəkətlərlə əlaqəsi (incə və ümumi motor bacarıqları) haqqında;

intellektual: söz və anlayışları bilmək, problemləri həll etmək bacarığı.

Müasir psixoloqlar və pedaqoqlar, uşağın təhsilinə başlamaq üçün 6 yaşın çox gec olduğuna inanırlar, çünki beyni doğulduqdan sonra ilk saniyələrdən yeni məlumatları qəbul etməyə hazırdır. Buna görə də valideynlərə uşaqla həyatının ilk günlərindən işləməyə başlamaları tövsiyə olunur.

Tendensiyaya uyğun olaraq, 6 aydan etibarən uşağı qəbul etməyə və ona oxumaq, riyaziyyat, rəsm və digər faydalı şeyləri öyrətməyə hazır olan bir çox inkişaf uşaq mərkəzləri, dərnəklər və məktəblər meydana çıxdı. O zaman valideynlər 2 yerə bölündü: bəziləri yeni başlayan meyllərin uşağı uşaqlıqdan məhrum etdiyini, oyuncaqlarla kifayət qədər oynamalı olduğunu və yalnız bundan sonra dərslərə başladığını iddia edirlər - axı özlərini və valideynlərini belə yetişdiriblər və hər kəs uğurlu və tam inkişaf etmiş insanlar olaraq böyümüşlər.

İkinci nöqteyi -nəzərin tərəfdarları yeni görünüşü həvəslə qəbul etdilər və körpələri həyatlarının qızğın vaxtlarında belə "uşaqlıqdan" məhrum edərək fəal şəkildə inkişaf etdirməyə və öyrətməyə başladılar.

Kim haqlıdır? Təklif olunan inkişaf üsullarının mahiyyətini anladıqdan və nəyi nəzərdə tutduqları və necə işlədikləri ilə bağlı suallara müstəqil cavab verərək sizi "qızıl ortalamanı" özünüz tapmağa dəvət edirik. Bu vəziyyətdə, özünüzü körpənizi inkişaf etdirə biləcəksiniz, bu prosesi darıxdırıcı dərslərə və vəzifələrə çevirmədən, əksinə bir -birinizlə ünsiyyətdən zövq alacaqsınız.

• Hər uşaq fərqlidir və fərdi sürətlə inkişaf edir. Onu digər uşaqlarla müqayisə edə bilməzsiz.

• Hər hansı bir erkən inkişaf metodunun məqsədi uşağı mümkün qədər çox məlumat və faktla "itələmək" deyil, zehni və fiziki qabiliyyətlərini inkişaf etdirərək ona bu bilikləri almağı öyrətməkdir.

• Təhsil həm körpəyə, həm də anaya qarşılıqlı zövq gətirməlidir, yalnız bu halda uğurlu olacaqdır.

Əlbəttə ki, uşaqların sağlamlığından və inkişafından daha vacib heç nə yoxdur: psixoloji, fiziki, zehni. Körpələrin bu inkişafla işlərin necə olduğunu vaxtında müəyyən etmək və onun inkişafına lazımi diqqət yetirmək vacibdir. Bir çox erkən inkişaf üsulu var, ancaq uşağı möcüzəyə çevirərək onu sınamayın. Və daha da çox, seçilmiş metod gözlənilən nəticələr vermirsə, qorxmağa ehtiyac yoxdur - hər uşağın öz metodu var. Körpəyə çoxlu material "tökməyə" çalışarkən unutmaq olmaz ki, bu, hər şeydən əvvəl, kompüter deyil, sevgiyə, diqqətə və qayğıya ehtiyacı olan uşaqdır.

Erkən inkişafın üç əsas növü. Psixoloqlar 0 -dan 3 yaşa qədər olan körpələrin inkişafını üç əsas tipə bölürlər: Vaxtından əvvəl -Yenidoğulana artıq oturmağı və ya hətta gəzməyi öyrətdikləri vaxtından əvvəl. Hamı bunun absurd olduğunu başa düşür. Beləliklə, yalnız doğulmuş bir körpəni əlifbanı öyrənməyə məcbur etmək psixoloji cəhətdən mümkün deyil. Gecikmiş - Daha sonra, məsələn, 10 yaşında, ilk dəfə onların üzərində dayanmasına baxmayaraq, bir uşaqdan xizək sürmək üzrə idman ustası etməyə çalışırlar. Vaxtında - yəni uşağın müəyyən bir bacarığının inkişafı onun yaşına və psixoloji xüsusiyyətlərinə görə baş verdikdə, yəni ən uyğun tip,  körpə "yeni torpaqları" araşdırmağa tam hazır olduqda. Sonuncu variantın ən doğru olmasına baxmayaraq, hər bir valideyn uşağı üçün doğru metodu doğru zamanda seçə bilmir və buna görə də psixoloqların real praktikasında hər cür uşaq inkişafına rast gəlinir.

Erkən uşaqlıq inkişafının mahiyyəti. Uşağın bütün xüsusiyyətlərini nəzərə alan inkişaf proqramı üçün uyğun bir ideal yoxdur və olmayacaq da. Hər bir körpə fərdi,  yanaşmasına ehtiyacı var, buna görə bir körpə hər hansı bir texnikadan faydalanacaq, digəri üçün is eyni texnika tamamilə uyğun olmayacaq. Buna görə valideynlərin təklif olunan bütün metodları öyrənməsi çox vacibdir və seçilmiş variantın erkən inkişafını bir mütəxəssislə əlaqələndirmək arzu edilir. Kiçik yaşlarından uşaq üçün nəinki rahat fiziki və psixoloji şərait yaratmaq, həm də körpəlikdən lazımi bacarıq və biliklərə yiyələnməyə kömək edəcək şərtlər yaratmaq lazımdır. Hər bir valideyn bunu təşkil edə bilər: körpənin yatağının yanında fiziki fəaliyyət üçün əlverişli olan, görmə, eşitmə, hiss etmə və s. inkişafına töhfə verən müxtəlif oyun əşyaları asmaq lazımdır; körpəni musiqi, ədəbi və bədii sənətlə tanış edəcək xüsusi dərslikləri mütəmadi olaraq göstərin və yüksək səslə oxuyun; valideynlərin uşaqları ilə fəal ünsiyyət qurmaları, bir çox hərəkətlərini səsləndirmələri lazımdır.

Erkən inkişafla məşğul olmaq lazımdırmı?  Mütəxəssislər və valideynlər arasında körpələrin erkən inkişafı ilə bağlı hər zaman mübahisə olub və olacaq. Buradakı əsas məsələ, mənfi nəticələri aradan qaldırmaq və öyrənməyi əyləncəli və asanlaşdırmaq üçün cəhd etmək və müşahidə etməkdir: Körpəni diqqətlə müşahidə etməlisiniz , əgər uşaq işi sevmədikdə ağlayır və təklif olunan oyuncaqları atırsa, fəaliyyəti dərhal dayandırmalısınız və başqa işlə məşğul olmalısız. Körpə fəaliyyətə həvəslidirsə - onu işdə ayırmayın, istədiyi qədər və istədiyi kimi oynasın. Hər bir məşq aydın və asan olmalı, uşağa uyğun olmalıdır. Yalnız fiziki və ya yalnız intellektual inkişafa diqqət yetirmədən, emosional və sosial cəhətləri istisna etmədən hərtərəfli öyrətmək lazımdır. Öyrənmə prosesini avtomatlaşdırmamalı, bir yanaşma tapmalı, uşağın prosesə marağını artırmalı və maraq oyatmalısınız.

Məsuliyyət, hər hansı bir vəzifə və öhdəliyi yerinə yetirərkən, bir şəxsin hərəkətləri haqqında tam hesabat verməsi və təyin edilmiş işin sonundakı nəticələrə görə günahkar olduğu mövqedir. Məsuliyyətli bir insan, hərəkətlərinin səbəbi olaraq özünü dərk edir, həyatında dəyişikliklər etməyə başlayır və nəyə gətirib çıxaracaqlarına görə məsuliyyət daşımağa hazırdır.

Məsuliyyət yaşı

Məktəbəqədər yaş, özünüdərk səviyyəsinin aşağı inkişafı ilə xarakterizə olunur. Həqiqətən məsuliyyət daşımaq üçün uşaq nəticələri əvvəlcədən təxmin etməyi bacarmalıdır, yəni hansı davranışın nəticəsində, hansı sanksiyaların gələcəyini bilməlidir. Ancaq məktəbəqədər yaşlı uşaq hələ buna tam hazır deyil. Yetkin cəmiyyətimizin qaydalarını və normalarını tədricən öyrənir və gələcəkdə məsuliyyətli davranışın əsasını təşkil edən bu biliklərdir. Ancaq valideynlər tez -tez uşağın "hər şeyi başa düşən" kiçik şəxsiyyət olduğunu düşünürlər. Və uşağın yaş xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq bacarmayacaqlarını tələb edirlər.

* 2 yaşa qədər dövr - uşağın hərəkətləri ilə gəldiyi nəticələr arasındakı əlaqəni izləyə bilmədiyi dövrdür. Onun üçün hər hansı bir nəticə "birdən" gəlir. Anasının və digər qohumlarının reaksiyasını rəhbər tutur və tədricən mənfi reaksiyaya səbəb olduğu üçün etməməli olduğunu tədricən "öyrənir". Nə görünüşünə, nə də oyuncaqlara görə heç bir real məsuliyyət ola bilməz və bu iddia edilməməlidir.

* 2 yaşından 3,5 yaşa qədər dövr - əksər uşaqların "üç illik böhran" adlandırdıqları dövrdür. Ümumiyyətlə təxminən 2,5 yaşında başlayır. Uşağın davranışı çox vaxt təxribata bənzəyir: qadağaları bilərək "qeyri -mümkün" olanın həqiqətən qeyri -mümkün olub olmadığını "yoxlayır". Bu dövrdə arzu olunan və qınanan davranışların sərhədləri təsvir edilir və bu təsvirlər nə qədər aydın olarsa, uşağın hansı davranışın məsuliyyətli, hansının olmadığını başa düşmək üçün daha çox "dəstəyi" olacaq.

Bir uşaq böhran içində olarkən, tamamilə məsuliyyətsiz görünə bilər. Əvvəllər təmiz paltarda olmağı xoşlayırdısa, indi mürəbbə ilə ləkələnmiş paltara  reaksiyanı izləyir. Ya da həvəslə oyuncaqların təmizlənməsinə kömək etmir və bu zaman uşağın tamamilə "korlandığını" və məsuliyyətsiz bir insan olaraq böyüyəcəyini düşünməyin. Bu müddət keçəcək və körpənin fərdi böyüməsi bəlli olacaq.

Bu vaxt, dəyişməməli və əhvalınızdan və ya uşağın qüsurlu davranışından asılı olmayan mövcud qaydaları uşağa açıq şəkildə göstərməyə çalışın.

* 3.5-5 yaş dövrü. Məsuliyyətli davranışı inkişaf etdirmək üçün əlverişli dövrdür. Əlbəttə ki, valideynlərin övladlarının davranışlarını izləməyə davam etmələri və nə etmələri barədə ona məsləhət vermələri lazım olduğu bir çox sahə var. Ancaq uşağın məsuliyyət daşımalı olduğu bir neçə sahəni müəyyən etmək artıq mümkündür.

Bu, məsələn, öz oyuncaqlarına və əşyalarına görə məsuliyyətli ola bilər ("özün itirdin, özün axtar"), sadə ev işləri (ailə yeməyindən əvvəl hər kəs üçün masaya qaşıq qoy). Hələlik belə sahələr az olmalıdır, çünki bunlar məsuliyyəti dərk etməkdə yalnız ilk addımlardır, lakin məcburi olmalıdır.

Bu yaşda uşaqların çoxu artıq uşaq bağçalarına gedir və orada onlara müəyyən bir məsuliyyət aşılanır: əşyalarının təhlükəsizliyi, paylaşılan oyuncaqlar ilə məşğul olmaq, qrupun qaydalarına riayət etmək. Körpə bağçaya getmirsə, valideynlər mütləq bəzi məsələlərdə şəxsi məsuliyyətini dərk etməlidirlər. Valideynlər onu "çox kiçik" hesab etsələr və şəxsi məsuliyyət sahələrinə sahib olmalarına icazə verməsələr, bu, körpənin rəhbərliyə öyrəşməsinə səbəb ola bilər.

Bu yaşda bir uşağın hərəkətləri (özünün və başqalarının) yalnız çəkdiyi nəticələrə görə qiymətləndirdiyini qeyd etmək lazımdır. Əgər zahirən düzgün bir hərəkət uşaq üçün qazanc yox, zərər gətirirsə, bu davranış düzəlməyəcək.

Məsələn, 4 yaşlı uşaq oyuncaqlarını özü yığışdırır, ancaq anasının bəyənmədiyi öz "sistemi" var. Uşağın təmizlədikdən sonra, ana, inciyərək bütün oyuncaqların yerini dəyişir. Aydındır ki, düzgün davranışdan (oyuncaqları təmizlədikdən) sonra uşaq üçün mənfi nəticələr gəlir. Əşyalarına görə məsuliyyət hissi azalır, uşaq dərhal təmizliyi anasına həvalə etməyə üstünlük verir.

* 5-7 yaş, uşağın getdikcə daha məsuliyyətli olması ilə xarakterizə olunur. Əksər hallarda, hansı davranışın təsdiqlənəcəyini və hansının təsdiqlənməyəcəyini bilir. Bu yaşda uşaqlar hərəkətləri nə ilə nəticələndiyini ölçməklə deyil, həm də qiymətləndirməyi öyrənirlər

Kanadada aparılmış bir araşdırmaya görə, 5 yaşından əvvəl anasında olan depressiyaya məruz qalan uşaqlarda sosial, emosional və fiziki sağlamlıqda inkişaf geriliyi olması ehtimalı daha yüksəkdir.

Tədqiqatçılar Manitobada anadan olan (n = 52103) və 2005-2016-cı illər arasında Erkən İnkişaf Alətindən istifadə edilərək inkişaf zəiflikləri qiymətləndirilən və depressiyaya dair məlumatlar da daxil olmaqla anasının sağlamlığı haqqında qeydlər olan uşaqlara aid məlumatları araşdırmışlar. Anaların sağlamlığı haqqında məlumatlar həkim ziyarətləri, xəstəxanaya yerləşdirmə və ya reseptlərə  əsaslanaraq əldə edilmişdir.

Ümumilikdə, 9.938 uşağın (19,1%) anası doğumdan sonrakı beş il ərzində depressiya ilə əlaqədar müalicə almışdı. Tədqiqat zamanı doğum vaxtı ananın yaşı, təhsili, sosial təcrid olunması, ailə vəziyyəti, siqaret çəkməsi, psixotrop maddə istifadəsi, yaşayış yeri və gəliri, habelə uşağın hestasiya yaşı, doğuşun üsulu və uşağın cinsi də daxil olmaqla xüsusiyyətlər nəzərə alınmışdır. Araşdırmalar ana depressiyasına məruz qalmayan uşaqlar ilə müqayisədə, ana depressiyasına məruz qalan uşaqların ən azı bir sahədə inkişafdan geri qalma ehtimalının daha yüksək olduğunu aşkar etdi. Müəyyən olundu ki, ümumiyyətlə, ana depressiyasına məruz qalma ilə əlaqəli ən böyük risklər sosial səriştə, fiziki sağlamlıq, rifah  və emosional yetkinlik ilə əlaqədardır. Araşdırmanın aparıcı müəllifi Kaliforniyadakı Stenford Universitetindən Elizabet Vall-Viller tədqiqatın nəticələri haqqında yazır: "Anada olan depressiyanın ən çox uşağın sosial səriştə, fiziki sağlamlıq və emosional yetkinlik kimi inkişaf sahələrinə təsir etdiyini gördük və doğuşdan dərhal sonra və məktəbəqədər dövrdə bu təsirin daha güclü olduğunu aydınlaşdırdıq. Bu, həm ana, həm də uşaq üçün daha yaxşı nəticələrə gətirib çıxara biləcək müdaxilə nöqtələrini müəyyənləşdirmək və kliniki kömək üçün vacibdir. Ancaq ana depressiyasına məruz qalan uşaqların hamısının açıq inkişaf geriliyi yox idi. Ana depressiyasına məruz qalan cəmi 2.950 (29.5%) uşağın 5 yaşına qədər bir və ya daha çox inkişaf sahəsində geriliyi müəyyən edilmişdir. Bunun səbəbi, depressiyanın geniş bir spektrdə rast gəlinməsi, həmçinin necə müalicə olunması idi. Bir uşaq ana depressiyasına məruz qalir, ancaq ana təsirli bir müalicə alırsa, o zaman bu uşağın ana depressiyasına məruz qalmayan uşağa nisbətən daha çox inkişaf zəifliyi yaşamasını gözləmirik".

Tədqiqat qrupunun bildirdiyinə görə, araşdırma zamanı məhdudiyyətin biri ondan ibarət idi ki, tədqiqatçılar anada depressiyanı müəyyən etmək üçün inzibati bəyanatlardakı məlumatlardan istifadə etmişlər. Beləliklə, cəmiyyətdə analar arasında depressiyanın yayılması tam qiymətləndirilməmiş ola bilər. Tədqiqatçıların ana depressiyasının başlanğıcının dəqiq vaxtı və depressiyanın şiddəti barədə məlumatları yox idi. Tədqiqat zamanı erkən uşaq inkişafına təsir göstərə biləcək tərbiyə tərzləri və ya atalar haqqında məlumatlar da araşdırılmamışdır.

Araşdırmanın müəlliflərindən olan Braun Universitetindən Dr.İ.Yaçmink bildirir: "Bu tədqiqat ana depressiyası ilə inkişaf zəifliyi arasında bir əlaqə olduğunu nümayiş etdirsə də, əksər uşaqlarda heç bir inkişaf zəifliyi yox idi. Bu, uşaqların dayanıqlı olduğunu göstərir. Bu dayanıqlılığa kömək edən qoruyucu amilləri, məsələn, ananın depressiyasına baxmayaraq ana-uşaq münasibətlərinin güclü ola biləcəyi spesifik məqamları, digər uşaq baxıcılarının, məsələn ataların və ailəni dəstəkləyən başqa insanların təsirini müəyyən etmək üçün əlavə araşdırmalara ehtiyac var.”

Mənbə

• Maternal Depression Impacts Child's Early Social, Emotional and Physical Health - Medscape - Aug 17, 2020
• https://bit.ly/2E2t2Np and https://bit.ly/3h6aKJD Pediatrics, online August 17, 2020.

Rübabə Quliyeva

Həkim-pediatr, pedaqoq

Bir uşağın həyatının ilk 28 günü ərzində valideynlərini eyni anda qorxu və narahatlığa səbəb olan bir çox yeni hisslər gözləyir. Ancaq körpənin özü daha da böyük dəyişikliklərlə qarşılaşır. İlk nəfəsdən etibarən bütün bədən yeni mühitə aktiv şəkildə uyğunlaşmağa başlayır.

Dəyişikliklər qan dövranı, sidik, sinir, immun və digər bütün sistemlərlə əlaqəlidir. Bir ayda bir körpənin edə biləcəyi hər şey, bədəninin ana bətnindən kənar həyata nə qədər tez uyğunlaşmasından asılıdır. Xəstəxanadan dərhal sonra körpənin çəkisi azalsa həyəcan keçirməyin. Doğuşdan sonra uşağın doğularkən mövcud olan bədən çəkisinin 10%-ə qədərini itirməsi normal sayılır. Düzgün yuxu və qidalanma rejimi qursanız, körpə onu tez bir zamanda dolduracaq.

Yuxu. Həyatın ilk ayında yeni doğulmuş körpə özü üçün rahat bir mövqe tutarkən gündə təxminən 20 saat yata bilər. Ümumilikdə körpənin gündəlik rejimi bir neçə dövrə bölünə bilər:

1. Maksimum fəaliyyət dövründə uşaq çox hərəkət edir, qollarını və ayaqlarını sarsıdır. Onu qarnı üstə qoysanız, bir neçə saniyə bu vəziyyətdə başını qaldırmağa çalışacaq.

2. Yuxulu vəziyyət qidalanmadan əvvəl və ya dərhal sonra baş verir. Bu proses rahat bir bədən və yarım qapalı gözlərlə müəyyən edilə bilər.

3. Sürətli, nizamsız nəfəs alması, qol və ayaqların narahatlığı göz qapaqlarının altındakı hərəkətli göz bəbəkləri ilə fərqlənə bilər.

4. Maksimum rahatlama dövründə, uşaq möhkəm yuxuda olduqda, nəfəsi bərabər olur, gözləri tamamilə bağlanır.

Ömrünün ilk ayı ərzində uşaqda təxminən 600 qr çəki və 3 sm boy artımı müşahidə olunur. Bir qayda olaraq, bu dövrdə uşaqlarda baş ətrafı 2 sm-dən çox artmır. Zehni inkişafı, yəni uşağın 1 aylıq həyatında nəyi edə bilməsi onun fiziki inkişafından təsirlənir. Düzgün yuxu və qidalanma rejimi ilə bədəni normal həddə inkişaf edirsə, dördüncü həftənin sonunda uşaq bir çox bacarıq qazanır. Anadangəlmə reflekslərin əksəriyyəti qazanılmış reflekslərə çevrilir, qalanları lazımsız olaraq yox olur. Ancaq göz qırpmağı, əsnəməyi, asqırmağı və diksinməyi  öyrəndikdə, uşaq bunu heç vaxt unutmur.

Körpənin 1 aylığında nə edə bilməsi onun aşağıdakı reflekslərinin inkişaf səviyyəsindən asılıdır:

Əmmə refleksi. Əgər ana məmə və ya barmaq ucunu körpənin dodaqları ətrafında gəzdirirsə, o dodaqlarını qabağa verir və əmməni imitasiya edir.

Axtarış refleksi. Körpənizin yanağından sığallasanız, başını əlinizə tərəf çevirəcəkdir. Əmici reflekslə yanaşı, bu refleks qidalanma və qida axtarma instinktinin təsiri ilə inkişaf edir.

Tutma  refleksi. Körpənizin ovucunu vursanız və ya toxundursanız, o, toxunan şeyi tutmaq istəyəcək.

Üzmə refleksi. Körpənizi qarnı üstə qoysanız, suda üzən kimi qollarını və ayaqlarını hərəkət etdirməyə başlayacaq.

Gəzmə refleksi. Körpənizi qolunun altından tutsanız, gəzməyə bənzər hərəkətlər edərək ayaqlarını tərpətməyə başlayacaq.

İnkişafı necə təşviq etmək olar?

Valideynlərin vəzifəsi yalnız körpənin nələr edə biləcəyini bilmək deyil, həyatın ilk ayı, həm də daha da inkişafı üçün tədbirlər görməkdir. Aşağıdakılar sizlərə kömək olacaq:

- Körpə ilə davamlı söhbətlər. Ana və ata ona nəğmələr və şeirlər oxuya, hekayələr danışa bilərlər. Bu, onun nitq qavrayışını və üz ifadələrini inkişaf etdirməyə kömək edəcəkdir.

- Sakit musiqi. Klassik musiqi parçaları körpənin inkişafını sürətləndirməyə kömək edir.

- Təhsil oyuncaqları. İncə motor bacarıqlarını inkişaf etdirməyə, uşağın rəng qavrayışını və toxunma hisslərini yaxşılaşdırmağa kömək edəcək bir çox faydalı oyuncaq var.

- Mobillər. Beşikdən yuxarı, səssiz rənglərdə hazırlanmış fiqurlarla musiqi oyuncaqları qoya bilərsiniz. Bu, uşağın görmə qabiliyyətini və rəng qavrayışını inkişaf etdirməyə kömək edəcəkdir. Yadda saxlayın ki, beşik üçün mobil və onun hissələri ən azı 70 sm yüksəklikdə olmalıdır.

Həyatın ilk ayında körpəni çimizdirmək xüsusi diqqətə layiqdir. Çimərkən uşaq üçün olan gigiyenik məhsullardan istifadə etməlisiniz. Məhsulların tərkibində otlar və bitkilər varsa, körpənin rahatlanmasına və yaxınlaşan yuxuya köklənməsinə kömək edəcəkdir. Yaşla üzgüçülük üçün dairələr, oyuncaqlar və çimmək üçün digər aksesuarları prosedura əlavə edə bilərsiniz.

Abuta Ağayeva

Nevroloq, UNICEF-in milli təlimçisi

          Uşağın ünsiyyətə hazırlanması

          Uşaq dünyaya gələn andan etibarən artıq uşağın psixi inkişafı üçün uyğun şərtlər yaratmaq olduqca vacibdir. Bu səbəbdən doğum evində bununla bağlı bir sıra tədbirlər görülməlidir. Uşaq dünyaya gəldikdə ana ilə sıx əlaqədə olmalı, birbaşa ananın döşünə yaxınlaşdırılmalıdır. Ana və övlad üçün vacib olan məqamda onların arasında qarşılıqlı birgə münasibətin yaranması vacibdir.

          Yenidoğulmuş uşaqlar öz fərdiliyi ilə dünyaya gəlir, buna görə də fərdi qayğıya ehtiyac duyurlar. Kimisi özünü uzanaraq və anadan ayrı olduqda rahat hiss edir, digəri üçün isə bu, əksinə, narahatlıq mənbəyidir. Bəziləri yalnız ananın əllərində sakitləşir. Əsas qayda budur ki, yenidoğulmuş körpənizin nə qədər tez qayğısına qalmağa başlasanız, onu bir o qədər yaxşı tanıyacaq, tələbatlarını daha asan anlayacaqsınız. İlk aylarda vacib məqamlardan biri uşağın narahatlığını qısa müddətdə aradan qaldırmaqdır. Əgər ana bunu təmin etsə, inkişafın ikinci yarım ili uşaq müstəqil olaraq oyuncaqlarla təkbaşına daha çox vaxt keçirə bilər.

          Uşağın tərbiyəsində iştirak edən şəxslər onun gələcəkdə ərköyün olmasından narahat olmamalıdırlar. Ehtiyac varsa, uşağı qucaqda gəzdirin, ehtiyac varsa, əmzik verin. Uşaqla hər bir qarşılıqlı ünsiyyəti nəvazişlə qurun, münasibəti elə qurun ki, sanki o, sizi anlayır.

          Körpə ilə göz kontaktı qurmağa çalışın. Uşaq açıq gözlərlə uzandığı zaman onun hər baxışını tutmağa çalışın, diqqətini cəlb edin. O, sizin cəhdlərinizə reaksiya verməsə belə, siz öz cəhdlərinizi davam etdirin. Göz kontaktı yarandıqda gülümsəyin, nəvazişli sözlərdən istifadə edin. Yenidoğulmuş körpə ana qucağında “döş əmmə duruşu”nda böyüklərin üzünü (emosiyalarını) daha yaxşı qavrayır.

          Yenidoğulmuşun təbəssümünü mükafatlandırın. Əgər körpə sizə təbəssüm edirsə, ona təbəssüm və nəvazişlə cavab verin.

          Zəkanın inkişafı üçün şəraitin yaradılması

          Uşağın dünyaya gəldiyi ilk gündən onun yatağında izləməsi üçün rahat olan əşyalar olmalıdır. Bu onun görmə qabiliyyətini inkişaf etdirəcək. Yatağa gəlincik qoymaq olar. Bu inkişaf dövründə diqqəti cəlb edən ən əhəmiyyətli amillərdəndir. Bundan başqa, yatağın üstündə müxtəlif rəngli kiçik oyuncaqlar asmaq olar. Uşağın gözü ilə oyuncaq arasında uyğun məsafə 50 sm hesab olunur.

          Uşaq əşyalara baxmağa başladıqdan sonra asan məşğələlərə keçə bilərsiniz. Parıldayan əşyanı/oyuncağı uşağın gözlərinin önündə bir tərəfdən o biri tərəfə yelləyin və körpənin baxışını tutmağa çalışın. Təbii ki, ilk məqamlarda bu uğursuz ola bilər, lakin bunu davamlı olaraq etmək lazımdır. Bu məşğələ uğurlu alındıqdan sonra digər məşğələyə – əşyanı yaxınlaşdırıb-uzaqlaşdırmaq məşğələsinə keçmək olar. Bu məşğələlərlə uşağın ətrafa iki gözlə baxışını inkişaf etdirəcəksiniz. Oyuncaqları mütamadi olaraq dəyişə bilərsiniz, lakin unutmayın ki, uşaq üçün ən maraqlı əşya insanın üzüdür.

          Uşağın hərəkət bacarıqlarını, böyük motor bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün uşağı bələməmiş saxlamaq məqsədəuyğundur. Uşaq özünü nə qədər çox sərbəst hiss etsə, hərəkətlərini bir o qədər əlaqəndirə biləcək.

          Bir əsas məqama da diqqət yetirmək lazımdır; bu, anaların istrahətinin təşkilidir. Ata, yaxud və digər ailə üzvləri doğuşdan ilk iki həftə sonra əmizdirmə istisna olmaqla, uşağın bütün ehtiyaclarını ödəyə bilərlər. Bu, həm ananın istirahətini təmin edir, həm də ailə üzvlərinin uşağı daha yaxşı tanımasına kömək edir.

Murad Babayev

Uşaq inkişafı üzrə mütəxəssis, psixoloq

Bir çox valideynlər uşaqlarının normal böyüdüyünə əmin olmaq istəyirlər. Əgər uşağın boyu, çəkisi yaşına və cinsinə görə normaldırsa, onun böyüməsi normal sayılır. Adətən uşaqların çəkisi mütəmadi olaraq izlənilsə də, boyuna daha az diqqət yetirilir. Qısa boy termini boyu yaşı və cinsinə görə orta səviyyədən xeyli aşağı olan hər hansı uşağa xüsusilə böyümə əyrisi üzərində boyu 3-cü persentilin altında olan uşaqlara tətbiq edilir.

Bir uşaqda kilo itkisi qısa müddətli kəskin tibbi vəziyyəti göstərir. Bununla belə, əgər uşağın boyu qısadırsa, bu, adətən uşağın daha uzun müddətli xroniki xəstəlik vəziyyətinin olduğunun göstəricisidir. Düzgün tibbi dəyərləndirmə və müvafiq müalicə ilə belə uşaqlar normal böyüməyə nail ola bilərlər.

Çəki dəyişikliyi valideynlər tərəfindən asanlıqla fərq edilsə də, uşaq xeyli dərəcədə “qısa” olana qədər boy dəyişikliyi hiss olunmur. Bu səbəbdən əksər mütəxəssislər bütün uşaqlarda təkcə çəki deyil, həm də boy göstəricilərinin müntəzəm izlənməsini tövsiyə edirlər.

Qısa boy necə təyin olunur?

Qısa boyun təyini ölkə üçün tövsiyə olunan böyümə cədvəlindən istifadə etməklə həyata keçirilir. Bu böyümə cədvəlində müəyyən yaşda, cinsdə və boyda olan uşaq üçün orta böyümə gedişatını göstərən xətlərdən istifadə edilir. Boy cədvəlində 3 persentil xəttindən aşağı olan uşaq qısa boylu hesab olunur. Belə uşaqların boyunun qısalığının səbəbini müəyyən etmək üçün uşaq endokrinoloqu və ya mütəxəssis pediatr tərəfindən qiymətləndirilməsi lazımdır.

Qısa boyu necə qiymətləndirmək olar?

Həkimlər uşağınızın böyüməsini qiymətləndirərkən bir çox şeyi nəzərə alırlar. Valideynlərin boyu uşağın nə qədər böyüyəcəyini göstərən mühüm göstəricidir. Orta valideyn boyu termini uşağın yetkinlik dövründə çata biləcəyi boya deyilir və valideynlərinin boyu əsasında sadə düsturla hesablanır. Qısa boylu valideynlərdən doğulan uşağın çox güman ki, orta hesabla son yetkin boyu da qısa olacaqdır. Mütəxəssislər uşağın böyümə sürətini də nəzərə alırlar. 4-10 yaş arası bir uşağın böyümə sürəti ildə 4-6 sm civarındadır. Əgər böyümə sürəti azalırsa, bu, uşağın böyüməsində geri qalmağa bir səbəb olduğunu və təcili araşdırma və müdaxiləyə ehtiyac olduğunu göstərir.

Boyun qısa olmasının səbəbləri nələrdir?

Bir uşağın boyu aşağıdakı səbəblərə görə qısa ola bilər:

- ailəvi boy qısalığı - əgər valideynlərdən biri və ya hər ikisi qısadırsa;

- böyümə və cinsi yetkinlikdə konstitusional ləngimə - bu vəziyyətdə uşaq qısa qalır, lakin böyümə sonradan sürətlənir və normal yetkin boyuna çatır;

- xroniki xəstəliklər;

- böyümə hormonu çatışmazlığı, tiroid hormon çatışmazlığı və s. endokrin səbəblər;

- genetik səbəblər;

- artrit və ya astma üçün istifadə edilən steroidlər kimi dərmanlar;

- pis və zəif qidalanma;

- kiçik çəkili doğulma anamnezi olan körpələr (hamiləlik yaşına görə kiçik və ya intrauterin böyümə geriliyi olan);

- idiopatik boy qısalığı.

Qısa boy üçün hansı testlər edilir?

Ən yaxşı “test” böyümə cədvəlindən istifadə edərək uşağın zamanla böyüməsini izləməkdir. Altı ay uşaqlar üçün tipik bir müddətdir və böyümə sürəti açıq şəkildə normaldırsa, əlavə testlərə ehtiyac olmaya bilər. Əgər böyümə sürəti yavaşdırsa və ya uşaq həddindən artıq qısadırsa, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mütəxəssislər qısa boyun səbəbini müəyyən etmək üçün bəzi testlər aparacaqlar. Həkiminiz, övladınızın sol əl-biləyinin rentgenoqrafiyasını çəkərək sümük yaşının qiymətləndirilməsini istəyə bilər.

Qısa boy necə müalicə olunur?

Müalicə əsas vəziyyətin səbəbindən asılıdır; məsələn, tiroksin çatışmazlığı üçün tiroksin əlavəsi, böyümə hormonu çatışmazlığı üçün böyümə hormonu əlavəsi.

Böyümə hormonu nə vaxt verilir?

Böyümə hormonu yalnız böyümə hormonunun çatışmazlığı laborator olaraq xüsusi testlərlə təsdiqləndikdə verilir. Belə uşaqlarda böyümə hormonu müalicənin ilk ilində onların boyunu 8-13 sm artırır. Böyümə hormonu, həmçinin idiopatik qısa boy, turner sindromu, xroniki böyrək xəstəliyi, hamiləlik yaşına görə doğum kilosu az olan körpələr və s. kimi böyümə hormonu çatışmazlığından başqa tibbi vəziyyətlər üçün də verilə bilir.

Ümumiləşdirsək, boy uşağın böyüməsini qiymətləndirmək üçün vacib ölçülərdən biridir. Erkən və düzgün müalicə bu cür uşaqların boyunun yaşıdlarına çatmasına kömək edir.

Şəbnəm Bağırlı

Pediatr

Gəlin, uşaqlarda inkişaf problemlərinin niyə baş verdiyini nəzərdən keçirək və bunların qarşısını almağın mümkün olub-olmamasını araşdıraq. 

Bunun üçün biz ilk növbədə inkişaf problemlərinə səbəb olanrisk faktorlarını bilməliyik. Qeyd etmək istəyirəm ki, uşağın inkişafı və risk faktorları deyəndə çox hallarda doğulandan sonrakı dönəm vəbu dönəmə təsir edən faktorlar başa düşülür. Amma əslində belə deyil.Uşaq mayalanma anından etibarən inkişaf etməyə başlayır. Və məhz həmin dövrdən başlayaraq onun inkişafına mənfi yöndə təsir edənmüxtəlif faktorlarla üzləşə bilər. Bu faktorların bəziləri bizdən asılı olmasa da, məsələn: genetik faktorlar, bəziləri bizdən asılıdır, yəni bunları aradan qaldırmağımız mümkündür. 

Bizdən asılı olan faktorlar ətraf mühit amilləridir ki, bunlar istərbətndaxili dövrdə, istərsə də doğumdan sonra uşağa təsir edəndəuşaqda inkişaf problemlərinə səbəb ola bilər. Bətndaxili dövrdə bir çox amillər var ki, məsələn: qadının yaşı, hamiləlik vaxtı kifayət qədər qidalanmama və ya keyfiyyətsiz qidalanma, mütəmadi olaraq stress altında olmaq, bəzi zərərli kimyəvi maddələrin təsirinə məruz qalmaq,dərman vasitələri, rentgen şüaları da ola bilər, bəzi vitamin və mineral maddələrin çatışmazlığı da bu faktorlardandır. Xüsusən fol turşusu,uşağın sinir sisteminin inkişafında, yəni hamiləliyin ilk həftələrində(8-12) çox önəmlidir, çatışmazlığı zamanı sinir sistemində müxtəlifanomaliyalara rast gəlinir. Bilmək vacibdir ki, fol turşusunun hamilə olduqdan sonra deyil, hamiləlik planlaşdırılarkən qəbul edilməsi və həmçinin hamiləliyin ilk 3 ayında qəbulunun davam etdirilməsi çox önəmlidir.

Doğuşdan sonrakı dönəmə təsir edən faktorlar isə müxtəlifdir.Qidalanma, xəstəliklər, qəzalar və s. bunlar hər kəsə məlum olan faktorlardandır. Doğru zənn edilən yanlışlar da vardır ki, məsələn vaksinlər bu yanlışlardandır.

İlk olaraq aydınlaşdırmaq lazımdır ki, hansı xəstəliklərə qarşı vaksinasiya aparılır: təhlükəli, ölümcül nəticələrə və ya əlilliyə səbəb ola biləcək, ağır gedişli, kütləvi yayılan xəstəliklər. 

Təəssüflər olsun ki, vaksinlərin sonsuzluq, serebral iflic və ya autizmə səbəb olduğu kimi yanlış fikirlər kütlə içərisində çox geniş yayılmışdır. Vaksinlərin müxtəlif növləri mövcud olduğu kimi onların təsirləri də müxtəlifdir və onların istifadəsi üçün müxtəlif əks göstərişlər vardır. Bilməyimiz lazımdır ki, sağlam, heç bir nevroloji problemi olmayan uşaqlarda vaksinlərin hər  hansı bir xəstəliyə səbəb olması barədə fikirlər yanlışdır. Bəzi vaksinlərdən sonra temperatur, əzələ ağrıları kimi şikayətlər ola bilər. Amma bu sağlam uşaqlarda əlbəttə ki, izsiz şəkildə sonlanır. Nəticədə uşaq vaksin vurulan xəstəliyə qarşı immunitet qazanmış olur. 

Hər bir valideyn vaksin və həmin vaksinin qoruduğu xəstəlik barədə yaxşıca məlumat toplamalı, daha sonra qərar verməlidir və öz uşağının həyatını risk altına atmamalıdır.

Doğuşdan sonrakı dönəmə təsir edən uşağın mütəmadi zorakılığa məruz qalması, inkişafı üçün stimulların olmaması (burda erkən uşaqlıq təhsilini xüsusi vurğulamaq lazımıdır),  həmçinin həmyaşıdlarının zorbalığı uşağın inkişaf geriliklərinə səbəb ola bilər.

Təəssüflər olsun ki, uşaq inkişafı dedikdə fiziki inkişafa daha çox üstünlük verilir, ancaq uşağın emosional-psixoloji inkişafına olan təsirlər diqqətdən kənarda qalır, məsələn ətraf mühit, xüsusilə ailə mühiti. Ailə ortamının uşağın formalaşmasında rolu təxmin etdiyimizdən çox böyükdür. Uşaq ilk əlaqələrini öz ailəsində qurur və məhz bu əlaqələr də gələcəkdə onun digərləri ilə əlaqələrini formalaşdırmasında, onun xarakterinin formalaşmasında ümumilikdəisə inkişafında müstəsna rol oynayır.

Uşaqların sosial və emosional inkişafında ana-atanın valideynlikmünasibəti çox önəmlidir. Çünki bu münasibətin uşaqların davranışları üzərində təsiri böyükdür. Ana-atalar avtoritar, zorakı, çox qoruyucu, hədsiz yumşaq və ya demokratik ola bilərlər. Hər bir münasibətin də özünün uşaq inkişafında özünəməxsus rolu və formalaşdırdığı uşaq tipləri var. Avtoritar valideyn münasibətində valideynlər dəyişməz qərarlar qoymağa meyllidirlər və bütün buqərarları özləri qəbul edirlər, uşağa özləri ilə əlaqədar qəraralar verməyə, bu qərarları sorğulamağa icazə vermirlər. Belə şərtlərdə yetişən uşaqlar mənlik və özgüvən duyğuları aşağı, çox qayğılı, çəkingən, utancaq, başqalarının təsiri altına tez düşən, zəif dostluq münasibətləri quran və adaptasiya problemləri yaşayan uşaqlardır. 

Ailənin tək uşağına aşırı dərəcədə qoruyucu valideyn mövqesi nəticəsində belə uşaqlar adətən asılı, özbaşına qərar verə bilməyən,soruşmadan bir şey etməyən, çəkingən uşaqlar olurlar.

Uşağın ailədəki doğum sırasının uşağın inkişafında təsirinin olduğunu bir çox valideynlər bilmirlər. Gəlin uşağın kiçik, böyük və ya ortancıl övlad olmasının onun inkişafında necə rol oynadığını nəzərdən keçirək. Adətən valideynlərin ilk övladdan gözləntiləri çoxolur və onların uğurlu, qaydalara əməl edən, standartları yüksək, istedadlı bir uşaq olaraq yetişməsini istəyirlər. Və buna görə dəvalideyn olaraq əllərindən gələni etməyə çalışırlar. Həqiqətən də buuşaqlar bu keyfiyyətlərin bir çoxunu qazansalar da, uğurlu olsalar daözgüvənləri aşağı olur, yaşıdları ilə münasibətlərində problemləryaşayırlar, sanki erkən böyüyürlər.

Ailənin sonbeşiyi isə tamamən fərqli olur. Əslində o ilk uşağa bənzəyir amma o erkən böyümür, əksinə uzun müddət uşaq qalır.Amma sonbeşiklər böyüklərin diqqətini daha çox cəlb edə bilmək kimi bir xüsusiyyətə malik olurlar.

Ortancıl uşaqlar adətən böyük və kiçik uşaqların təzyiqi altında olur, amma onlar daha müstəqil, nəzakətli, qayğısızdırlar. Onları daha asanlıqla məmnun etmək olur.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, uşağın xarakteri ana-ata-uşaqmünasibəti əsasında formalaşır.

Ülviyyə Mirzəyeva​

Uşaq inkişafı üzrə mütəxəssis, həkim

Uşaqlıq dövründə yuxu, böyümə və inkişaf prosesləri, hüceyrəyenilənməsi, immun sistemin güclənməsi və s. üçün olduqca vacibdir. Buna görə də uşaqlarımızın kifayət qədər yatmasından əminolmalıyıq. Kiçik yaş dövrlərində yuxu saatlarının normaları hər yaş qrupu üçün fərqlidir. Yenidoğulan körpələr gün ərzində 16-20 saat yatırlar. Artıq 4 aylıqkən 14-15 saat olan yuxu, 6 aylığından etibarən13-14 saatadək azalır. 3-5 yaş arası uşaqlara isə 11-13 saat yatmaqkifayət edir. 

Körpələrdə gecə-gündüz arasındakı fərqi ayırd edə bilməkbacarığı 6 həftə ilə 3 ay arasında inkişaf etməyə və gecə yuxularınınmüddəti artmağa başlayır. 9 aylıqdan etibarən isə yuxu prosesinin 70-80%-i gecə yuxusu olur. Yəni 5-8 ay arasında körpələr adətən 3 dəfəyatdıqları halda, 9-14 ay aralığında olan körpələrdə bu say 2-yə düşür.

15-18 ay yaş aralığında olan uşaqlar artıq gündüzləri ancaq bir dəfə yatmağa başlayırlar. 2,5 yaşında yuxunun müddəti fasiləsizolaraq gündüz 1,5-2 saat, gecə isə 10-11 saat təşkil edir. 5 yaşına gəldikdə isə artıq uşaqlar gündüz yuxusunu tərgitməyə başlayırlar.

Əgər uşağınız yaşına uyğun olan müddətdən daha az yatırsa və ya gecələri tez-tez oyanırsa, onda uşaqda yuxu problemlərininmövcudluğundan söhbət gedə bilər. Çox vacib olan bir məsələnibilməyimiz lazımdır: Uşaqların gündüz yatmaları mütləq şərt deyil, bəzi uşaqlar gündüz yatmaq istəməyə bilər, bu normaldır. Önəmliolan uşağın gecələri fasiləsiz və kifayət qədər yatmasıdır.

Bəs bəzən uşaqlarda baş verən yuxu problemlərinin səbəbi nədir? 

Tipik inkişaf edən uşaqların 25%-də, neyro-inkişaf problemləriolan uşaqların isə təxminən 75%-də yuxu problemləri müşahidəolunur. Bunlar da yuxuda gəzmək, yuxuda danışmaq, kabus görmək,yuxuda dişlərini qıcırdatmaq, yuxuya keçməkdə çətinlik, gecəyuxudan tez-tez ayılmaq, gecə oyanıb valideynlərin yanına getməkkimi müxtəlif şəkillərdə qarşımıza çıxa bilir. Əgər uşaqda yuxuproblemi varsa bunun altında yatan səbəb mütləq şəkildə araşdırılıbtapılmalıdır. Məsələn: gecə tez-tez oyanan, ağzı açıq yatan vəxoruldayan uşaqda problem xalq dilində burunda artıq ət dediyimizadenoid böyüməsi ilə bağlı ola bilər və bu vəziyyətdə əməliyyat lazım gələ bilər. Bundan əlavə bəzi nevroloji problemlər, xroniki xəstəliklər, artıq çəki, inkişaf problemləri uşaqda yuxu problemlərinə səbəb ola bilər və burda mütləq həkim nəzarətinə ehtiyac duyula bilər. Əgəraltda yatan hər hansı bir tibbi səbəb olmamasına baxmayaraq uşaqdayuxu problemi varsa biz artıq uşağın psixo-sosial mühitiniaraşdırmalıyıq. Çünki uşağın temperamenti, genetik yatğınlığı, valideynlərin təzyiqi və ya qərarsız tutumu, valideyn davaları və ailəiçi şiddət, uşağın fiziki-emosional ehtiyaclarının yetəri qədərqarşılanmaması, psixoloji travmalar, ayrılıq qayğısı (anksiyetəsi), qorxular, kabuslar uşaqlarda yuxu problemləri ilə nəticələnə bilər. Xüsusən 2-5 yaş arası uşaqlarda ən çox rastladığımız yuxu problemi səbəbindən birisi uşağın qaranlıq qorxusu və kabuslarıdır. Bu dövrdəuşaqların xəyal dünyaları çox geniş olur və xəyali dostlar, qorxuducusenarilər uydura bilirlər, ancaq gerçəkliklə xəyal arasındakı fərqi hələtam ayırd edə bilmədikləri üçün yatağın altından canavar çıxabiləcəyinə inana bilirlər və ya yuxuda kabus görürlər, bunuxatırlayırlar ancaq tam olaraq nə gördüklərini mənalandıra bilmirlər. Təkrardan o qorxulu yuxuları görməmək üçün də yatmaq istəməyəbilirlər. Ayrılıq qayğısı yüksək olan uşaqlarda isə gecələri tez-tez yuxudan oyanıb valideynlərinin yanına getməsini müşahidə edəbilirik. Bu dövrdə ən çox qarşılaşdığımız bir başqa problem isə uşağın yuxu vərdişinə yiyələnməməsidir, yəni uşağın yuxu rejiminin olmamasıdır.

Ülviyyə Mirzəyeva

Uşaq inkişafı üzrə mütəxəssis, həkim

Övladım digər uşaqlardan öndədirmi yoxsa geridədirmi?

Yenidoğulmuş körpələrin sürətli böyüməsi, yeni bacarıqlarəldə etməsi, göz önündə sürətlə baş verən dəyişikliklərvalideynləri nə qədər sevindirsə də, yaşıdlarından geri qalmaqorxusu da bir o qədər narahat edir. 

Körpələrdə beyin inkişafı prenatal (doğumdan öncə)dönəmdə başlayır və 6 yaşa qədər bir çox əsas bacarıqlarıninkişafı tamamlanır. Bəs valideynlər nə zaman narahatolmalıdır və mütəxəssis pediatra müraciət etməlidirmi? İnkişafın qırmızı bayraqları adı verilən bu sərhədlər keçildikdəmütləq mütəxəssisə müraciət edilməlidir. 

1 aydan 3 aya qədər:

• yüksək səslərə reaksiya vermir;

• 2-3 aya qədər gözləri ilə hərəkət edən obyektləri izləmir;

• 2 aya qədər səsinizə gülmür və ya 3 aya qədər insanlara gülümsəmir;

• 3 ayda başı yaxşı dəstəkləyə bilmir;

• 3 aya qədər əşyaları qavramır və tutmur;

• 4 aya qədər ağzına əşya gətirmir;

• ayaqları 4 aya qədər möhkəm bir səthə qoyanda ayaqlarıilə aşağı itələmir.

4-7 ay:

• 5 aya qədər bədəni oturma vəziyyətinə gətirildikdə baş hələ də geriyə düşür;

• obyektləri ağıza aparmaqda çətinlik çəkir;

• 4 aya qədər səsləri tapmaq üçün başını çevirmir;

• 6 aya qədər yuvarlanmır;

• 6 aya qədər köməklə otura bilmir (öz özünə deyil);

• 5 aya qədər gülmür və yüksək səslər çıxarmır;

• 6 aya qədər obyektlərə aktiv şəkildə çatmır;

• hər iki gözlə obyektləri izləmir.

8-12 ay:

• iməkləmir və ya iməkləyərkən bədənin bir tərəfini sürüyür(bir aydan çox müddətdə);

• dəstəklənəndə ayaqüstə dayana bilmir;

• heç bir söz demir ("ma-ma" və ya "da-da");

• baş yelləmək və ya əl yelləmək kimi jestlərdən istifadəetməyi öyrənmir;

• 10 aya qədər sabit oturmur;

• 8 ay ərzində “əli ilə üzünü bağlayıb açma” və ya "əl çalma oyunu"na maraq göstərmir.

12 aydan 24 aya qədər:

• 18 aya qədər yeriyə bilmir;

• gəzməyə başladıqdan bir neçə ay sonra hələ də yalnız ayaq barmaq ucunda yeriyir;

• 18 aya qədər ən az 15 söz danışmır;

• 2 yaşa qədər iki sözdən ibarət cümlələrdən istifadə etmir;

• 15 aya qədər ümumi məişət əşyalarının (fırça, telefon, zəng, çəngəl, qaşıq) funksiyasını bilmir;

• 24 ay ərzində hərəkətləri və sözləri təqlid etmir;

• 24 ay ərzində sadə bir addımlı təlimatlara əməl etmir.

Şəbnəm Bağırlı

Pediatr

İnkişaf etmək üçün fiziki cəhətdən böyümək və yetkinləşməkləbərabər öyrənməyə də ehtiyac duyulur. Öyrənmə sadəcə hər hansı bilikləri mənimsəmək deyil (məsələn:rəngləri, formaları və s.) eyni zamanda davranışlar, adətlər, bacarıqlar, fərqindəlik və s. kimi məsələləri də əhatə edir. Öyrənmə təkrar etmək və ya təcrübədən keçirmək nəticəsində qazandığımız və qalıcı olan davranış dəyişiklikləridir. Bəzən uşaqlara nəyisə öyrətdikdə onlar soruşulansuala cavab verməyi bacardıqda bunu öyrənmə hesab edib, artıq öyrəndi deyə düşünürük və növbəti pilləyə keçirik. Amma zaman keçdikdən sonra uşağın öyrəndiyini unutduğunun şahidi oluruq. Bəs bu niyə baş verir?! Gəlin analiz edək: 

• Öyrənmə nəticəsində davranışda hər hansı dəyişikliyin meydana çıxması gərəkdir. 

• Öyrənmə uzun müddətli və qalıcıdır. 

• Davranışda meydana gələn qısa sürəli dəyişikliklər öyrənmə deyildir.

Öyrənmə uşağın şəraitdən, yerdən, ətraf mühit təsirlərindən asılı olmayaraq öyrənmiş olduğu bacarığı nümayiş etdirə bilməsidir. Əgər uşaq nə barədə isə bizə danışır, amma o danışdığını gündəlik həyatda istifadə edə bilmirsə, bu halda biz bunu öyrənmə adlandırmırıq.

Bəs uşaqlar necə öyrənirlər?

Əgər siz oturub eyni fəaliyyətdə iştirak edən bir qrup uşağı sadəcə müşahidə etsəniz onların eyni fəaliyyəti müxtəlif yolla edərək,müxtəlif yanaşmalar sərgilədiyinin şahidi olacaqsınız. Bu ona görədirki, uşaqlar müxtəlif yollarla öyrənirlər. Bir uşağa tətbiq etdiyimiz öyrətmə üsulu digər uşaqlarımız üçün faydalı olmaya bilər. Buna görə də uşağımızı, onun bacarıq və imkanlarını tanımamızmütləqdir. 

Bəs bu öyrənmə prosesində valideynlərin rolu nədən ibarətdir?

Müəyyən bir inkişaf səviyyəsinə çatmış uşağın yeni bir davranış qazana bilməsi üçün ətraf mühitdən aldığı stimullara və dəstəyə ehtiyacı vardır. Məsələn uşağın düymələmək bacarığını öyrənə bilməsi üçün sadəcə əl əzələlərinin gücünün və sairin kifayət dərəcədə olması yetərli deyil. Uşağın bu bacarığı yerinə yetrmək üçün uyğun yaşda olması, fiziki bacarıqlarının müəyyən inkişaf səviyyəsində olması ilə yanaşı düymənin necə bağlandığını görməsi, həmçinin düymə bağlamaq üçün ona imkan yaradılması da eyni zamanda önəmlidir. Ona bu fəaliyyəti yerinə yetirmək, səhv etmək, yenidən etmək imkanı verilməlidir. 

Yadda saxlayın ki, uşaqlar müşahidə edib, aşkar edib və təcrübədən keçirməklə və ən önəmlisi sual verməklə öyrənirlər. 

Bu sahədə valideynlərin üzərinə böyük yük düşür. Əgər valideyn uşağın sualına cavab vermirsə, nə çox suallar verirsən deyib onu qınayırsa, onsuz da kritik bir period yaşayan və yaşadığı psixoloji dönəmdən dolayı uşaq hər şeyi daha sensitive qəbul edir, yəni özünü günahkar hiss edir və artıq suallar verməməyə çalışır. Sual soruşmağın yaxşı bir şey olmadığını ətrafdakılarda aqressivik yaratdığı kimi düşüncəyə sahib olur. Yəni gördüyündən nəticə çıxarır. Bu onun əlbəttə ki, bu dövrdəki inkişafına zərbə vurmaqla bərabər, yetkin insan kimi xarakterində də mənfi yöndə izlər qoyur.

Övladınızı dinləmək üçün mütləq vaxt ayırın. Soruşduğu,maraqlandığı məsələləri müzakirə edərək ona başa salmağa çalışın.Yaşına aid olmayan sualları belə cavabsız qoymayın. Uyğun bir dillə ona hər şeyi başa salın. Onun araşdırmaçı zehninin, kreativlik vəmüstəqil fikir yürütmək bacarığının üstündən ömürlük xətt çəkməyin.

Ülviyyə Mirzəyeva

Uşaq inkişafı üzrə mütəxəssis, həkim

Bu bir prosedurdur. Bu zaman artikulyar aparata mexaniki təsir edilir. Masaj nitq aparatının əzələsinə, sinirlərinə, qan damarlarının vəziyyətinə müsbət təsir göstərir. Nitq qüsurlarının korreksiyası zamanı kompleksli işin proqramına önəm verilir.Masaj artikulyar aparatın əzələlərinin tonusunun və səslərin tələffüzünün normallaşmasında, ən sonda düzgün nitqin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Loqopedik diaqnostika zamanı görüləcək seansların vaxtları bildirilməlidir. Loqopedik masaj 10-20 seans aparılır. İlk seanslarda 5-6 dəqiqədən başlayaraq,tədricən isə 10-15 dəqiqəyə kimi artırılmaqla yerinə yetirilir. Hər masaj seansı arası 2-3 ay fasilə olmalıdır. Masajın fərqli dəqiqələr ilə olması uşağın, yaxud nitqi qüsurlu şəxsin yaşından, nitq qüsurunun dərəcəsindən asılıdır. Loqopedik masajın faydaları artıq illərdir ki, sübut olunub. İlk öncə uşağın ümumi vəziyyətinə yaxşı təsir edir. Masaj sayəsində üz əzələlərinin qan dövranı yaxşılaşır,əzələlərin elastikliyi artır. Sinir sistemində pozitiv dəyişikliklərmüşahidə olunur. Artikulyar aktivlik artır, spazm və parezlər aradan qalxır, nitq aparatının bütün orqanlarının hərəkətliliyi bərpa olur.Loqopedik masaj sərin, havalandırılması tez-tez dəyişdirilən otaqda yerinə yetirilməlidir. Masaj zamanı loqopat yarımoturaq, yaxud uzanmış vəziyyətdə olmalıdır.

LOQOPEDİK MASAJIN NÖVLƏRİ:

• KLASSİK MASAJ (əl ilə yerinə yetirilir);

• NÖQTƏLİ MASAJ; 

• APARAT İLƏ MASAJ; 

• ZONTLARLA MASAJ (həm ağız boşluğunda, həm də üzdə edilir);

• ÖZÜNÜ MASAJ (loqoped tərəfindən tapşırıqları, müxtəlif hərəkətləri loqopat sərbəst yerinə yetirməli).

MASAJ NƏ ZAMAN GÖSTƏRİCİDİR:

• DİZARTRİYA ZAMANI;

• RİNOLALİYA ZAMANI; 

• ALALİYA ZAMANI;

• DİSLALİYA ZAMANI; 

• SƏS POZULMALARI ZAMANI; 

• KƏKƏLƏMƏ ZAMANI; 

• NİTQ İNKİŞAFININ LƏNGİMƏSİ (3 yaşa kimi) ZAMANI; 

• NİTQ İNKİŞAFININ GERİLİYİ (3 yaşdan sonra) ZAMANI; 

• PSİXONİTQ LƏNGİMƏSİ ZAMANI; 

• PSİXİ İNKİŞAFIN LƏNGİMƏSİ ZAMANI; 

• PSİXİ İNKİŞAFIN GERİLİYİ ZAMANI; 

• ARTİKULYAR APARATIN ƏZƏLƏ TONUSU OLDUĞU ZAMAN; 

• SELİYİN DAYANMADAN AXDIĞI ZAMAN;

• MASAJ NƏ ZAMAN ƏKS GÖSTƏRİCİ HESAB EDİLİR

• İNFEKSİON VƏ VİRUS XƏSTƏLİKLƏRİ OLDUĞU ZAMAN;

• ÜZDƏ VƏ AĞIZ BOŞLUĞUNDA İRİNLİ VƏ DƏMİROV SƏPGİLƏRİ OLARKƏN;

• YÜKSƏK TEMPERATUR ZAMANI; 

• GÖZÜN İLTİHABI ZAMANI; 

• AĞIZ BOŞLUĞUNDA STOMATİT OLARKƏN; 

• LİMFO DÜYÜNLƏRİ BÖYÜYƏRKƏN;

• QAN XƏSTƏLİKLƏRİ ZAMANI; 

• MASAJ OLUNAN HİSSƏLƏRDƏ HEMOTOMALAR OLARKƏN;

• ANKOLOJİ XƏSTƏLİKLƏR ZAMANI; 

• EPİLEPSİYA; 

• HİPERHƏSSASLIQ ZAMANI.

Bəhram Ələkbərov

Defektoloq-loqoped