Məktəbəqədər (3-5 yaş)

Övladınızın 3 yaşı olanda artıq fərqli mərhələyə qədəm qoyursunuz. Məktəbəqədər dövr uşağın yeni öyrənmə vərdişləri formalaşdığı dövrdür. Bu istiqamətdə daha çox məlumat əldə etmək və övladınızın inkişafında müsbət addımlar atmaq üçün “Məktəbəqədər” bölməmizi izləyin.

Sağlamlıq

Qidalanma

İnkişafın stimullaşdırılması

Psixologiya və Qayğı

Təhlükəsizlik

Oyun və fəaliyyətlər

Məqalələr

Uşaqlar niyə dırnaqlarını dişləyir?

 

Dırnaqların və  yaxınlıqdakı dərinin obsesif dişləməsinə onikofaqiya deyilir. Onikofaqiya daha çox stress, narahatlıq, əsəb gərginliyi  ilə əlaqələndirilir. Dırnaq dişləmə vərdişi uşağı sakitləşdirir, stresdən azad edir və uşağa xoşdur. Uşağınızın hansı hallarda dırnaqlarını dişlədiyinə diqqət yetirin. Bəlkə də çox sayda insan arasında olmaqdan çox həyəcanlandıqda? Və ya bəlkə də qabiliyyətlərindən şübhələnəndə dırnaqlarını dişləyir, özünə güvənsizlik hissi keçirir, məsələn, tamaşaçı qarşısında danışır. Yoxsa uşaq kiməsə qəzəblənəndə dırnaqlarını dişləyir? Pis vərdişin səbəblərini görərək, uşağın mənfi hisslə mübarizə aparmasına kömək etməklə onu aradan qaldırmaq daha asan olacaq. Uşağı dırnaqlarını dişləməkdən necə ayırmaq olar?  Aşağıda bu zərərli vərdişlərdən qurtulmaq üçün bir neçə universal psixoloji tövsiyələr qeyd olunur, amma əvvəlcə fərdi yanaşmaları qeyd edək. Fərdi yanaşma əvvəlcə bu vərdişin səbəbini aradan qaldırır, sonra isə dırnaq ısırır.

Dırnaq yemək vərdişindən qurtulmaq üçün fərdi yanaşma .

Beləliklə, uşaq dişləsə dırnaqlarını səhnədə qarşıdakı performans zamanı, ictimaiyyət qorxusuyla baş etməsinin çətin olduğu qənaətinə gələ bilərik. Bu vəziyyətdə uşağa əvvəlcə bu qorxunun öhdəsindən gəlməsinə kömək etməli, ona stresdən necə qurtulmağı öyrətməli və sonra bu vərdişlə mübarizə aparmalıdır. Körpənizin dırnaqlarını dişlədiyini, məsələn , yalnız televizora baxarkən, əsəbi həyəcanın səbəbinin televizor olduğu düşünülməlidir.Əgər belədirsə, televizora baxdığınız vaxtı məhdudlaşdırmalı və bunun əvəzində maraqlı sakit oyunlar təklif etməli və ya uşağınıza daha səssiz TV şouları göstərməlisiniz.

Bir uşaq dırnaqlarını dişləyirsə, çünki kimləsə davalaşıb, təcavüzkarlığı basdırmaqla kiməsə qarşı mübarizə aparmaq, ona təcavüzdən başqa bir konstruktiv yol tapmağa və sonra pis vərdişdən qurtulmağa çalışmaq lazımdır.

Bu cür nümunələrin böyük bir çeşidi, hər bir işi fərdi olaraq və bir psixoloqun iştirakı ilə nəzərdən keçirmək daha yaxşıdır.

 Uşağınızı dırnaq dişləməsindən ayırmaq üçün universal qaydalar.

Təzyiq etməyin . Uşağın dırnaqlarını dişlədiyini görürsizsə, buna görə onu danlamayın. Dırnaqları dişləmək vərdişi, demək olar ki, ayağı bükmək, barmaqlarını masaya vurmaq və ya başımızdakı saçları hamarlamaqla eynidir - bütün bu hərəkətlər şüursuz hərəkətlərdir , əllərimiz və ayaqlarımız sanki öz-özünə hərəkət edirlər. Şüursuz hərəkətləri idarə etmək çətindir. Buna görə də dırnaq dişləmə halında bütün mükafat və cəzalar etibarsızdır. Uşağınızı söymək daha da gərginlik yaradacaq. Dırnaq dişləmə vərdişindən qurtulmağın ən təsirli yolu, uşağınıza yumruqlarını möhkəm sıxmaq və açmaq kimi stressi aradan qaldıran üsulları öyrətməkdir; dərindən nəfəs almaq  və nəfəsini eşitməyə çalışmaq; sevdiyi oyuncağı (körpələr üçün) əldə tutmaq və s. Dırnaq ısırması ilə mübarizə aparmağın başqa bir yolu  uşaq manikürüdür. Çocuğunuza dırnaqlarına qulluq etməyi öyrədin, vaxtında kəsin, nə qədər gözəl göründüyünə diqqət yetirin. Bu üsul xüsusilə qızlar üçün təsirlidir. Uşağın əllərini ağzına gətirdiyini görən kimi əllərinin məşğul olmasına imkan verən başqa bir şeylə, uşağın diqqətini yayındırın,.

Sevgi , uşaqlarınızı qucaqlayın və oxşayın - bu əsəb gərginliyini aradan qaldırmağın ən yaxşı yoludur.

Uşaq, davranış və vərdişlər (3 yaş)

 

Uşağınız 3 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

 

  • Bir sıra çox sadə qaydalar qoyaraq uşağınızın həmin qaydalara riayət etməsini təmin edin. Hətta bunu bir oyun halına gətirməsəniz də uşağınızın çox xoşuna gəldiyini görəcəksiniz.
  • Müsbət davranışlarını bəyəndiyinizi söz və hərəkətlərinizlə ona hiss etdirin. Bu, onu çox sevindirəcəkdir.
  • Bu yaşdakı uşağınızın açıq və başa düşülən istəkləri yerinə yetirmək və qadağalara tabe olmaqdan zövq aldığını yaddan çıxarmayın.
  • Sərtliyə əl atmadan, açıq və aydın sözlə bir sıra asan işləri görməsini (qırılmayan əşyaları götürmək kimi) istəyə bilərsiniz.
  • Uşağınızın ailə tərbiyəsi almış yaşıdları ilə oynamasına və danışmasına imkan verin. Çünki bu, uşağınızın sosial baxmdan və dil yönündən inkişaf etməsinə yardımçı olar.
  • Axşam ona nağıl və hekayələr oxuyub izah edin. Onun da  şəkillərə baxaraq hekayə və nağıl danışması üçün təşviq edin. Xüsusilə, şəkilli kitablar bu mövzuda olduqca faydalıdır.
  • Uşağınız üç yaşına qədəm qoyanda (gündüz və gecə olmaqla) ayaqyoluna getməklə bağlı məlumatları verməlisiniz. Mütəxəssislərin də bu yaşda ayaqyolu ilə bağlı məsələlərin nəticələndirilməsinin vacibliyini vurğuladıqlarını yaddan çıxarmayın.
  • Uşağınız bu yaşlarda maraq səbəbilə sizi çətin vəziyyətə salan suallar (din, yaradılış, cinsi məsələlərlə bağlı) soruşa bilər. Bu kimi hallarda ona düzgün, lakin çox sadə ifadə ilə, onun başa düşəcəyi tərzdə qısa cavablar verməkdən çəkinməyin.
  • Bu cür suallara cavab verməmək, ya da başdansovdu (atan dan soruş, anan daha yaxşı bilər, bilmirəm, mən haradan bilim, bir daha eşitməyim...) sözlərlə cavab vermək onun mara ğını daha da artırar. Bu məsələdə diqqətli olun.
  • Uşağınıza boya və boyama kitabları alaraq onu rəngləməsini, kağız və qələm verərək yazıb çəkməsini təmin edin. Beləcə, həm divarların və əşyaların yazılmasına əngəl olmuş, həm də onun əl əzələlərinin inkişaf etməsinə yardım etmiş olarsınız.
  • Uşağınızın çevrəsini, əhatəsini, əşyaları və yaxın qohumlarınızı tanımasını təmin edin.
  • Uşağınızla birlikdə sadə və asan oyunlar oynaya bilərsiniz.
  • Böyük-kiçik, uzun-qısa, dar-geniş, yaxın-uzaq, aşağı-yuxarı, alt-üst... kimi ifadələri və rəngləri uşağınıza öyrədə bilərsiniz
  •  Oyuncaqlarını topladarkən (rol gərəyi) ona kömək edə bilərsiniz. Ev yığışdırarkən də ondan kömək istəyə bilərsiniz. Həm köməkləşmə olar, həm də ona məsuliyyət və öhdəlik şüurunu qazandırmış olarsınız .

 

 

Uşaq, davranış və vərdişlər (4 yaş)

 

Uşağınız 4 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

 

  • Üç yaşında ikən müsbət davranış larını gördüyünüz uşağınızda, dörd yaşına qədəm qoyduqdan sonra bir sıra mənfiliklər və nöqsanlar ortaya çıxa bilər.
  • Söz və hərəkətləri ilə sizin əmr və qadağalarınıza qarşı çıxa bilər.
  • Nə olursa olsun hirslənmədən, özünüzdən çıxaraq qışqırmdan əmr və qadağalarınızda israrlı olun.
  • Təqdirləriniz və müsbət davranışlarınız faydasız ola bilər. Ancaq uşağınızdakı mənfiliklər yaşının bir xüsusiyyətidir. Ona görə də ümidsizliyə düşməyin.
  • Nələrin doğru, nələrin yanlış olduğunu ümumiyyətlə nümunə olaraq və nümunələr verərək dərk etdirməyə səy göstərin.
  • Nümayiş etdirdiyi mənfi davranışlara görə bir sıra caza vasitələrinə müraciət edə bilərsiniz. (Məsələn, çox sevdiyi bir oyuncaqla oynamasına, xoşladığı bir yeməyi yeməsinə, dostu ilə oynamasına, xoşladığı bir şeyi geyinməsinə müəyyən bir müddət icazə verməmək kimi). Bu kimi hallarda israrlı olduğunuzu hiss etdirin və əsla vurmaq və ya təhqir etmək kimi hərəkətlərə yol verməyin.
  • Uşağınızın haqsızlığa məruz qaldığını düşünməməsi üçün verdiyiniz cəzanın səbəbini başa düşdüyü tərzdə, çox sakit bir şəkildə ona izah edin və bu cəzanı vermək məcburiyyətində qaldığınızı bildirin.
  • Verdiyiniz cazanı müddətini bildirmək şətrilə mütləq tətbiq edin və müsbət davranışlar nümayiş etdirdiyi zaman cəzasını dayandıracağınızı bildirin.
  • Uşağınız dörd yaşına qədəm qoyduqdan sonra həddindən artıq hərəkət etməyə başlayacaqdır. Ora-bura dırmaşmaqdan tutmuş dəfələrlə nərdivanlardan enib-çıxmaqdan, atılıb-düşməkdən, qaçmaqdan bezməyəcəkdir. Bu səbəbdən onu gözdən uzaq qoymamaq lazımdır.
  • Nəzarət altında idman fəaliyyətləri ilə məşğul olmasını və enerjisini səmərəli sərf etməsini təmin edə bilərsiniz.
  • Düzgün, qısa, başa düşülən cümlələr qura bilməsi; varlıqları düzgün tanıması; kəlmələri düzgün tələffüz edə bilməsi ilə bağlı ona nümunə və yardımçı olun.
  • Maraq duyğusundan irəli gələn suallar (nə, nə üçün, necə) bu yaşda ən yüksək səviyyəyə çata bilər. Onun suallarını məqsədəuyğun bir ifadə ilə, başdansovdu kimi hərəkətlərə yol ver mədən, təhqir və istehza etmədən düzgün bir şəkildə cavablandırın.
  • Uşağınızı gəzməyə, parka, zooparka... aparın. Çöldə oynamasını və ətraf mühiti tanımasını təmin edin.
  • Nağıl, hekayə danışma; rəngləmə, yazma və rəsm çəkmə ki mi fəaliyyətləri nizamlı davam etdirin.
  • Bölüşmə, növbəsini gözləmə, növbə ilə oynama kimi vərdişlərə, xüsusilə nümunə olmaq surətilə yiyələnməsi üçün imkanlar təşkil edin.

Uşaq, davranış və vərdişlər (5 yaş)

 

Uşağınız 5 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

 

  • Uşağınız beş yaşına çatanda imkan daxilində onu xoş olan bir nəzarət altında saxlamağa cəhd edin.
  • Etməsini istədiklərinizə qarşı müsbət bir reaksiya verməzsə, qışqırmayın və qəzəblənməyin. Sakit və israrlı bir şəkil də istəyinizi təkrarlayın.
  • Uşağınızı başqalarının yanında söylənib onu döyməyin. Əks təqdirdə, emosional baxımdan mənfi təsirə məruz qalmasına səbəb ola bilərsiniz.
  • Müsbət və mənfi davranışların nələrdən ibarət olduğunu münasib bir tərzdə ona xatırladın.
  • Uşağınıza günahlandırıcı mövqe nümayiş etdirməyin. Əks təqdirdə, günahkarlıq duyğusunun təməlini qoymuş olursunuz.
  • Beş yaşındakı uşağınızı sosial inkişafına kömək olması, qabiliyyətlərini ortaya qoya bilməsi və müsbət vərdişlərə yiyələn məsi üçün bağçaya qoya bilərsiniz.
  • Uşağınıza verdiyiniz əmr və qoyduğunuz qadağalarla bağlı hadisələrin necə və nə üçün olduğunu mütləq izah edin.
  • Uşağınızın əşyalar, hadisələr və davranışlarla əlaqədar sual larını qısa və başa düşülən tərzdə cavablandırın.
  • Kağız, qələm, rəngləmə kitabı və rəngli qələmlər alaraq çoxlu şəkil çəkməsini və rəngləməsini təmin edin. Bu məsələdə ona dəstək verin və onu həvəsləndirin.
  • Bəzi qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi və əl işləri ilə məşğul olması üçün imkanlar təşkil edin.
  • Düzgün cümlələr quraraq danışma, kəlmələri düzgün tələffüz etmə baxımından uşağınıza nümunə olun.
  • Düzgün cümlələrlə danışması və kəlmələri düzgün tələffüz etməsi üçün sövq edin.
  • Kitab sevgisi və oxumağa marağını, həvəsini artırmaq üçün uşaqlara məqsədəuyğun nağıl, hekayə və materiallar oxumağa, danışmağa davam edin. Eyni zamanda onun da danışmasını təmin edin.
  • Oxunan və danışılan nağıl və hekayələrdən düzgün nəticə çıxara bilməsi üçün uşağınıza kömək edin.
  • Beş yaşındakı uşağınızla bir sıra müqavilələr bağlaya bilərsiniz.

 

 

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaqların inkişafı

 

Bu məqlədə biz sizə uşağınızın inkişaf səviyyəsini, yəni uşağınızın 2-3 yaşlarında nəyi bilməli və bacarmalı olduğunu öyrənib müəyyən etməyə kömək edəcəyik.

Uşağın inkişafındakı hər bir dövr çox vacibdir və körpənin müəyyən bir yaşda əldə etməli olduğu bilik və bacarıqlarla əlaqələndirilir. Bir daha valideynlərin diqqətinə çatdırmaq istərdim ki, inkişaf normaları bütün uşaqlara deyil, əksər uşaqlara aiddir. Axı, hər bir uşağın inkişafı fərdi və bir çox amillərdən asılıdır. Buna görə də, müəyyən bir anda körpəniz bir şeyi necə edəcəyini bilmirsə, narahat olmayın: vaxt keçəcək və sizin köməyinizlə bunu mütləq öyrənəcək.

2 yaşlı uşaq nəyi bilməli və bacarmalıdır

Onu da qeyd etmək istəyirik ki, uşağın hissiyyatına və qavrayışına əsaslanan məntiqi təfəkkürün inkişafına nə qədər tez başlasanız, onun idrak fəaliyyətinin səviyyəsi bir o qədər yüksək olacaq.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq iki və ya üç hərəkəti ehtiva edən sadə göstərişlərə və istəklərə əməl etməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq rəsm çəkməyi, qurmağı, sadə tapmacalar, şəkillərlə kublar hazırlamağı bacarmalıdır.

Nitqin inkişafı

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq 4-5 sözdən ibarət ifadələri birləşdirməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq böyüklərin ona nə dediyini mükəmməl başa düşür (gündəlik sözlər və ifadələr).

3. Uşaq sadə şer və uşaq tapmacaları söyləri

Ətraf aləm

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq bədənin və üzün hissələrini bilməlidir.

2. Uşaq isim və felləri asanlıqla söyləyir və lüğətinə daxil edir.

Məişət bacarıqları

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq pilləkənlərlə aşağı düşməyi və qalxmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq geyinib soyunmağı bacarmalıdır.

3. Uşaq müstəqil olaraq “qarşoka” getməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq geriyə doğru yeriyə bilər.

5. Uşaq tarazlığı saxlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq şaquli xətt çəkməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq bir əli ilə qayçı tutaraq kağız kəsməyi bacarmalıdır.

8. Uşaq əllərini yuyub qurutmağı bacarmalıdır.

3 yaşdan 4 yaşa qədər uşaqların inkişafı

 

    3 yaşlı uşaq nəyi bilməli və bacarmalıdır?

Riyaziyyat

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq üçə qədər saymağı bacarmalı və əlində müvafiq barmaqların sayını göstərməlidir.

2. Uşaq anlayışları mənimsəməyi bacarmalıdır: bir - çox, böyük - kiçik, hündür - alçaq və s.

3. Uşaq əsas rəngləri (qırmızı, sarı, yaşıl, mavi, ağ, qara) bilməlidir.

4. Uşaq əsas həndəsi fiqurları (dairə, kvadrat, üçbucaq) bilməlidir.

5. Uşaq əşyaları ölçüsünə, rənginə, formasına görə müqayisə etməyi bacarmalıdır.

6. Uşaq verilmiş işarəsi olan obyekt üçün cüt seçməyi bacarmalıdır.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq 2-4 hissədən kəsilmiş şəkli bir yerə yığmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq şəkillərdəki uyğunsuzluqları tapıb izah etməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq əlavə bir obyekt tapmalı və niyə belə seçim etdiyini izah etməlidir.

4. Uşaq cisimlər arasında oxşar və fərqli cəhətləri tapmağı bacarmalıdır.

5. Uşaq 2-3 şəkli yadda saxlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq böyüklərin bir neçə dəfə təkrar etdiyi 3-4 sözü yadda saxlamağı bacarmalıdır.

7. Uşaq böyüklərin göstərdiyi hərəkətləri yadda saxlamalı və 1-2 dəfə təkrarlamalıdır,

8. Uşaq əşyanın istənilən detalını və ya xüsusiyyətini yadda saxlamağı bacarmalıdır.

9. Uşaq tapşırığı 5 dəqiqə ərzində diqqətindən yayınmadan yerinə yetirməyi bacarmalıdır.

10. Uşaq qoşalaşmış obyektləri tapmalıdır. Bir qrup obyektdən düzgün birini seçə bilmək.

11. Uşaq cisimlərin xassələrinə və xüsusiyyətlərinə diqqət yetirməyi, əşyalar arasında oxşar və fərqli cəhətləri tapmağı bacarmalıdır.

Nitqin inkişafı

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq təkcə görüntüləri vizual olaraq qavramağı deyil, həm də gördüklərini təsvir etməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq asanlıqla sadə cümlələr qurur, tədricən mürəkkəb cümlələrə keçir (5-6 sözdən ibarət ).

3. Uşaq əşyaları qruplara bölməyi bacarmalıdır: mebel, qab-qacaq, paltar və s.

4. Uşaq hər bir obyektin bir atributunu adlandırmağı bacarmalıdır.

5. Uşaq insanların və heyvanların əsas hərəkətlərinin (yatmaq, oturmaq, qaçmaq və s.) adlarını bilməlidir.

6. Uşaq böyüklər üçün şer və mahnıları təkrar etməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq öz adını və soyadını bilməlidir.

8. Uşaq öz səsinin gücünü idarə etməyi bacarmalı, yüksək səslə və ya sakit danışmalıdır.

Ətraf aləm

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq ev (inək, keçi, at, pişik, it və s.) və vəhşi (canavar, dovşan, tülkü və s.) heyvanların adlarını bilməli və göstərməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq 3-4 quşun (sərçə, qaranquş, qarğa), 3-4 balığın (balina, yayın balığı, köpəkbalığı) və 3-4 həşəratın (çəyirtkə, kəpənək, arı) adını bilməlidir.

3. Uşaq əsas bitkilərin adlarını bilməlidir: 3-4 ağac (ağcaqayın, palıd, alma) və 3-4 çiçək (çobanyastığı, lalə, qızılgül).

4. Uşaq tərəvəzlərin, meyvələrin, giləmeyvələrin, göbələklərin nə olduğunu bilməlidir.

5. Uşağın ətrafdakı əşyaların hazırlandığı materiallar haqqında təsəvvürü olmalıdır.

6. Uşaq günün hissələrini bilməlidir - səhər, günorta, axşam, gecə.

7. Uşaq təbiət hadisələrini - yağış, qar, külək adlarını çəkməyi bacarmalıdır.

Məişət bacarıqları

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq əşyaları müstəqil geyinməyi bacarmalıdır (bağlayıcılar olmadan).

2. Uşaq qayçı ilə kağız kəsməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq karandaş, marker, qələm və s. istifadə etməyi bacarmalıdır. Dairələri, nöqtələri, xətləri çəkməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq şəkilləri izləməyi və rəngləndirməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq əsas gigiyena qaydalarını bilməlidir.

4 yaşdan 5 yaşa qədər uşaqlar nəyi bacarmalıdır?

Riyaziyyat

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq obyektlərin yerini müəyyən etməyi bacarmalıdır: sağ, sol, orta, yuxarı, aşağı, arxa, ön.

2. Uşaq əsas həndəsi fiqurları (dairə, kvadrat, üçbucaq) bilməlidir.

3. Uşaq rəqəmləri (1, 2, 3, 4, 5,) bilməlidir. 5 daxilində obyektləri sayır, obyektlərin sayını istədiyiniz nömrə ilə əlaqələndirin.

4. Uşaq 1-dən 5-ə qədər olan rəqəmləri düzgün ardıcıllıqla və tərs qaydada düzməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq obyektlərin sayını müqayisə etməyi, mənasını başa düşməyi bacarmalıdır: çox - az, bərabər. Qeyri-bərabər element qruplarını bərabərləşdirir: Daha az elementi olan qrupa bir element əlavə edir.

6. Uşaq rəqəmin qrafik təsviri ilə tanış olur, rəqəmləri düzgün yazmağı öyrənir.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq iki şəkil (yaxud iki oyuncaq arasında) arasında fərq və oxşarlıq tapmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq konstruktor modelindən binanı tikməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq 2-4 hissədən kəsilmiş şəkli birləşdirməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq tapşırığı 5 dəqiqə ərzində diqqətindən yayınmadan yerinə yetirməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq piramidanı (stəkanları bir-birinə qoyaraq) köməksiz qatlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq şəkillərin çatışmayan fraqmentlərini dəliklərə daxil etməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq ümumiləşdirici sözlə obyektlər qrupunu (inək, at, keçi-ev heyvanları; qış, yay, yaz-fəsilləri) müəyyənləşdirməyi bacarmalıdır. Hər qrupda əlavə bir element tapır. Hər bir element üçün uyğunluq tapır.

8. Uşaq belə suallara cavab verə bilməlidir: Yayda xizək sürmək olarmı? Niyə? Niyə qışda isti gödəkçələr geyinmək lazımdır? Evdəki pəncərələr və qapılar nə üçündür? və s.

9. Uşaq əks sözləri seçməyi bacarmalıdır: dolu stəkan– boş stəkan, hündür ağac – alçaq ağac, yavaş yerimək – sürətli yerimək, dar kəmər – geniş kəmər, ac uşaq – yaxşı- qidalanan uşaq, soyuq çay - isti çay və s.

10. Uşaq böyüklər kitab oxuduqdan sonra bir cüt sözü yadda saxlamalıdır: bir stəkan su, qız-oğlan, it-pişik və s.

11. Uşaq şəkildəki yanlış təsvir edilmiş əşyaları görməli, nəyin səhv olduğunu və niyə doğru olduğunu izah etməlidir.

Nitqin inkişafı

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq min söz işlətməli, 6-8 sözdən ifadələr qurmalıdır. Yalnız valideynlər deyil, hətta yad insanlar da uşağı başa düşməlidirlər.

2. Uşaq insanın quruluşunun heyvanların quruluşundan necə fərqləndiyini anlamalı, onların bədən hissələrini (əlləri - pəncələr, dırnaqlar - pəncələr, saç - yun) adlandırmalıdır.

3. Uşaq isimləri cəm formasında düzgün qoymağı bacarmalıdır (çiçək - çiçəklər, qız - qızlar).

4. Uşaq təsvirə (alma - yumru, şirin, sarı) uyğun bir əşya tapmağı bacarmalıdır. Mövzunun təsvirini müstəqil tərtib etməyi bacarır.

5. Uşaq ön sözlərin (arxasında, arasında, əvvəl, haqqında və s.) mənasını başa düşməlidir.

6. Uşaq bilməlidir ki, hansı peşələr var, bu peşələrin adamları nə edirlər.

7. Uşaq söhbəti davam etdirməyi bacarmalıdır: suallara cavab verməyi və düzgün soruşmağı bacarmalıdır.

8. Uşaq eşitdiyi nağılın, hekayənin məzmununu təkrar danışmağı bacarmalıdır. Bir neçə misra, uşaq serlərini əzbərdən söyləyir.

9. Uşaq adını, soyadını, neçə yaşında olduğunu, yaşadığı şəhərin adını söyləməlidir.

10. Uşaq son hadisələrlə bağlı suallara cavab verə bilməlidir: Bu gün harada olmusunuz? Yolda kimlə görüşdün? Ana mağazadan nə aldı? Nə geyinirdin?

Ətraf aləm

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq tərəvəzləri, meyvələri və giləmeyvələri ayırd etməyi, yetişəndə ​​nə olduğunu bilməlidir.

2. Uşaq həşəratların adlarını bilməli, onların necə hərəkət etdiyini danışa bilməlidir (kəpənək uçur, ilbiz sürünür, çəyirtkə tullanır)

3. Uşaq bütün ev heyvanlarını və onların balalrını tanımalıdır.

4. Uşaq şəkillərdən ilin fəslinin təhmin etməyi bacarmalıdırfəsillər. Onların hər birinin əlamətlərini bilməlidir.

Məişət bacarıqları

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq artıq düymələri, fermuarları mükəmməl bağlayır və krujevaları açır, qaşıq və çəngəl uşağın sözünə “qulaq asır”.

2. Uşaq ipə böyük düymələr və ya muncuqlar bağlamağı bacarmalıdır.

3. Uşaq qələmi kağızdan qaldırmadan dəqiq xətlər çəkməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq rəsmin konturlarından kənara çıxmadan düz düz xətlərlə rəngləməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq kənarları keçmədən şəkilləri izləməyi və rəngləndirməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq sağ və sol əli ayırd etməlidir.

Yaxınını itirən uşağa necə kömək etmək olar?

Yaxınını itirən uşağa necə kömək etmək olar?

İlk öncə onu demək lazımdır ki, hər birimiz həyatda yaxın və ya uzaq qohumluq, tanışlıq əlaqəsi olan insanların dünyasını dəyişməsi ilə (ölümü, vəfat etməsi) qarşılaşa bilərik. Təbii ki, müxtəlif yaş dövrlərində insanlar kədəri fərqli yaşayırlar. Ancaq bu mövzu ilə bağlı uşaqların həssasiyyəti daha müxtəlifdir. Çünki uşaqların kədəri yaşama forması dəyişkəndir. Onlar öz xarici davranışları, hərəkətləri ilə daxildə yaşadıqları itki hissi barədə xəbər verici əlamətlər göstərməyə bilərlər. Bu məqam diqqətimizdən kənar qalarsa, uşağın həyatında uzunmüddətlipsixoloji fəsadlara səbəb ola bilər. Bu vəziyyətdə olan uşaqlara düzgün yanaşmaq üçün bəzi sualların cavablarını bilməliyik. 

Yaxınını itirmiş uşaq hansı hissləri yaşayır?

Uşaq yaxın insanın gözlənilən (uzunmüddətli xəstəlik və s.) və gözlənilməyən  (qəza, qəfil və s.) itkisi ilə qarşılaşa bilər. Təbii ki, qəfil ölüm uşaq üçün daha təsirli və travmatik olur. O zaman uşaqda dünyaya qarşı müdafiəsizlik hissi yaranır. Belə bir hissin təsirini yumuşaltmaq üçün qabaqlayıcı addım kimi uşağın günlük rejimini nəzarətdə saxlamaq lazımdır. O, gün ərzində həmişəki vaxtlarda qidalanmalı, oyun və gəzintidə iştirak etməlidir. Qeyd edilən məqamların itkidən öncə olduğu kimi eyni vaxtlarda keçirilməsi onda qorunmuş, özünəinam hissinin yaradılmasına imkan verir, həmçinin həyəcanın azalmasına səbəb olur.

Valideynin (və ya digər yaxın insanın) ölümündən sonra uşaqlarda günahkarlıq hissi yarana bilər. Buna səbəb uşağı təşvişə salan, özünü günahkar hiss etməsinə səbəb olan vaxtilə eşitdiyi “Özünü pis aparsan, mən gedəcəm və qayıtmayacam”, “Sözümə qulaq asmasan, nənə ilə qalacaqsan” fikirləridir. Xüsusilə valideyn itkisi ilə rastlaşan uşaq ona deyilmiş bu fikirlərdən belə qənaətə gəlir ki, anam (və ya ata) mən özümü pis apardığıma görə getdi.

Kədərlənmənin mərhələləri

İnsan itki ilə rastlaşanda müəyyən kədərlənmə mərhələlərindən keçir. İlkin mərhələ hadisənin inkar edilməsidir.Bu zaman uşaq hadisənin sanki onun başına gəlmədiyi barədədüşünür.

Sövdələşmə mərhələsi uşağın daxilində yaranmış növbəti fikirləri ehtiva edir: “Əgər mən yaxşı oxusam (yaxud özümü yaxşı aparsam), anam (atam) geri qayıdacaq”. Bununla uşaq həyatında baş verən hadisələri nəzarətdə saxlamaq istəyir.

Növbəti depressiya mərhələsidir ki, böyüklər çox vaxt bu mərhələdə olan uşağın davranışlarını (ağlamaq, kədərlənmək) normal hesab edirlər, lakin kədərdən kədərə fərq var. Böyüklər uşağı təsəlli etməyə çalışsa da (“sakitləş, ağlamaq lazım deyil, hər şey yaxşıdır”), ancaq bu zaman mənfi emosiyalar daha da ciddiləşir, çünki uşaqda belə təəssürat yaranır ki, onu dinləmirlər, hisslərinə şərik olmurlar.

Daha sonra qəbul etmə və barışma mərhələsi başlayır. Uşaq bu zaman tam olaraq nə baş verdiyini və itkinin əbədi olduğunu anlayır. Lakin bu o demək deyil ki, uşaq daha itkinin acısını hiss etmir, bu hiss hələ də davam edir.

Kədərlənmənin sonuncu mərhələsində isə uşağın vəfat etmiş insansız yeni həyata başlaması öz əksini tapır. Fiziki və psixoloji olaraq uşaq yeni şərtlər altında yaşamağa uyğunlaşır. Artıq həyatında öncəki dövrün başa çatdığını və yeni dövrün başladığını anlayır.

Nə etmək olar? 

Düzünü danışmaq və xəbəri uşağa etibar etdiyi yaxın şəxs vasitəsilə, sakit şəraitdə, söyləmək olduqca önəmlidir. “Sən yenə də mənim oğlum (qızım) olacaqsan”, “Bir yerdə olacağıq”, “Mən həyatımızın uzun və xoşbəxt olması üçün əlimdən gələni edəcəm” kimi cümlələrdən isə uşaq sizə “Mən öləcəm?”, “Sən də öləcəksən?” kimi suallar verdikdə istifədə etmək olar.

Dəfn mərasimində uşaq iştirak etməlidirmi?

Burada bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır. Birinci, uşağın digər yaxınlarının dəfn zamanı özünü necə aparacağı, nəzərə alınmalıdır. Əgər uşağın digər yaxınları proses əsnasında kəskin stress vəziyyətini yaşayacaqlarsa, şüurunu itirmə, ürəyin getməsi kimi hallar müşahidə olunacaqsa, o zaman uşağın dəfndə iştirakı tövsiyə olunmur. Əgər dəfn nisbətən sakit keçirilsə, 4-5 yaşlı uşağın iştirakı mümkün olar. Çünki uşaq burada olmasa, daha sonra bu hadisələri ağlında başqa istiqamətdə təsəvvür edəcək və bu reallıqdan daha qorxulu ola bilər. 

Əgər uşaq bəzi səbəblərdən dəfn mərasimində iştirak edə bilməyibsə, o zaman bəzi art-metodikalardan istifadə edərək uşağa həmin durumu yaşamaq üçün kömək olmaq lazımdır. Bunun üçün şəkil çəkilir, uşağın səsi yazılır, yaxud məktub yazdırılır.

Uşağın istəyi varsa, onu dəfn yerinə aparmaq olar. Bu zaman ona belə bir mesaj “Yer olaraq o buradadır (qəbiristanlıqda), lakin o, həmişə bizim xatirələrimizdə yaşayacaq” ötürmək olar.

 

Uşaqla mütəmadi ünsiyyətin müxtəlif situasiyalarda vacibliyi

Övladlarınızın sizə hər zaman və hər bir halda tam etibar etmələri üçün öncədən şərait yaratmağınız olduqca vacibdir. Həyatda baş verən heç bir şey uşağınızın sizə danışmaq istədiyi səmimi hekayələri, bölüşmək istədiyi fəryadları, dərdləri, narahatlıqları, şübhələri və çətinlikləri qədər vacib ola bilməz. Sizinlə övladınız arasında düzgün qurulmuş ünsiyyət müxtəlif vəziyyətlərdə uşağınızın necə hərəkət edəcəyini müəyyən etmək üçün asan şərait yaradacaq. Buna görə də, nə qədər məşğul olsanız da, övladınız sizinlə nəyisə bölüşmək istəyirsə, onu uzaqlaşdırmayın. Hətta dayanmadan çox danışırsa, eyni şeyi dəfələrlə təkrar edirsə belə, onun dinlənilmək hüququnu məhdudlaşdırmayın.

Uşaq anası və ya atası ilə onu narahat edən bir şey haqqında danışmağa çalışırsa, laqeydliklə onu itələmək bağışlanmaz səhvdir və həm uşağa, həm də valideynə baha başa gələ bilər. Əksinə, uşaqları danışmağa, ünsiyyət qurmağa çağırmağı bacarmaq lazımdır. Bu cür söhbətlər zamanı öz uşaqlığınızdakı hadisələri xatırlamaq da yerinə düşər. Uşaqlar adətən belə xatirələrə cəld reaksiya verirlər: “Belə çıxır ki, mənim anam da mənim kimi balaca olub və onun da başına müxtəlif “dəhşətli” hekayələr gəlib”. Əgər uşağın çətin şəraitdə düzgün hərəkət etdiyini başa düşsəniz, onu tərifləməyi də unutmayın. Bu, onun gələcəkdə daha da inamlı olmasına kömək edəcək. Yaxud uşaq səhv bir şey edibsə, qışqırmağa, onu danlamağa ehtiyac yoxdur. Buraxdığı səhvi sakitcə izah edin və bunun mümkün nəticələri haqqında danışın. Yalnız uşaqla daimi təmasda olmaqla, onun qayğısına qalmaqla hər bir məqamı diqqətlə izləyə bilərsiniz. Ona "azadlıq" təmin etmək üçün ilk öncə çox etibar etmək lazımdır. Burada daha bir halı nəzərə almaq lazımdır. Əgər uşaq müəyyən bir çətinlikdə valideynləri ilə əlaqə saxlamırsa, onlara etibar etmirsə, o, başqa insanlardan anlayış gözləyir, haradasa dəstək axtarır. Bu zaman isə tez-tez "yaxşı" dayılar, əmilər yaxud xalalar rolunu oynayan cinayətkarlar vəziyyətdən sui-istifadə edirlər və övladınız tələyə düşür.

Mütəxəssislər müşahidə ediblər ki, uşaqlara qorxulu hekayələr danışaraq onu cinayətkar hücumlardan qorumağa çalışan valideynlər əks nəticə əldə ediblər. Bu onu göstərir ki, hər hansı cinayət məlumatını uşaqlara çatdırmaq effektiv nəticə vermir. Çətin, təhlükəli vəziyyətdə olan uşaq daha həssas olur, çünki ona aşılanan qorxu onu o qədər iflic edir ki, özbaşına heç nə edə bilmir. Qorxu uşağın intuisiyasını boğur, instinktiv olaraq düzgün reaksiyanı gizlədir. Odur ki, əgər uşaqlara bu və ya digər cinayət xarakterli məlumatlar verilirsə, o zaman bu, uşağa xəsarət yetirməyəcək sözlərlə ifadə edilməlidir, xüsusən də onun inkişaf etmiş təxəyyülü və həssas psixikası varsa.

“Təhlükəsiz” məlumatın məqsədində uşağa öz qabiliyyətlərinə inam yaratmaqda durur ki, o, müəyyən davranış qaydalarına ciddi əməl etsə, təhlükəli vəziyyətə düşməyəcək və bu baş verərsə, oradan çıxış yolu tapacaq.

Mütəxəssislər tövsiyə edir ki, uşaqlarınızı sistematik şəkildə məlumatlandırın. Təhlükəsiz davranışı öyrətmək uzun illərin işidir. Burada bir-iki söhbətlə, yaxud təhdidlə heç nəyə nail olmayacaqsınız. Hər bir təhlükəsiz davranış bacarığı tədricən işlənir. Uşağın dediyinizi başa düşüb-düşmədiyini yoxlayın. Düşüncəsində məntiqli olmayanı tapın. Artıq vurğulanıb ki, təhlükəsizlik qaydalarına əməl olunması avtomatik rejimə gətirilməlidir. Yalnız bundan sonra uşağın təhlükəsizliyinə zəmanət verilir.

Eyni zamanda müxtəlif öyrənmə formalarından istifadə etmək effektli ola bilər. Buraya balacalar üçün gəlinciklər və yumuşaq oyuncaqlarla oyunlar (kukla itib, başqasının dayısı kuklanı maşınla aparmaq istəyir və s.), daha böyük uşaqlar üçün isə uyğun səhnələrin (həm evdə, həm də küçədə) oynanılması, təhlükəli vəziyyətdə özünü düzgün aparan uşaqlar haqqında hekayələr, "əgər ... nə edərdin" kimi söhbətlər, öz uşaqlığınızdan olan xatirə hekayələri aid ola bilər.

Unutmayın! Uşaq sizdən - valideynlərdən nümunə götürür. Qoy nümunəniz uşağa hər yerdə intizamlı və düzgün davranışı öyrətsin.

 

Həmidova Xalidə

Pedaqoq

İdeal oğlan atası olmaq üçün 8 qayda

Uşağın inkişaf dövründə ata həm qız, həm də oğlan üçün güvən nümunəsidir. Uşağın ata ilə ünsiyyəti onun şəxsiyyət kimi formalaşmasına və sosial davranışlarına təsir edir, eyni zamanda xüsusilə gələcək həyatında öz kimliyini ifadə etməsi ata ilə münasibətə bağlıdır. Qız uşaqlarının həyatında anaların, oğlan uşaqlarında isə ataların nümunə yaratmaq müqayisəsi dəyişkəndir. Həmcins olaraq davam etdirilən münasibətlər sosial həyatda müsbət əhəmiyyətini göstərmiş olur.

Oğlan uşaqları ilə münasibətdə atalara tövsiyələr:

  1. Birlikdə zaman keçirin. Birlikdə zaman keçirməyi televizora baxmaq və ya söhbət etmək kimi düşünmək lazım deyil. Yaşa uyğun oyunlar oynamaq, kitab oxumaq və birlikdə gəzintiyə çıxmaq münasibətləri inkişaf etdirir. Ata ilə oğulun öz aralarında nələrisə bölüşməyi çox vacibdir.
  2. Nümunə olun. Uşağın inkşafında təməl davranışlar üçün nümunə olmaq lazımdır. Uşağın kitab oxumaq vərdişinə sahib olmağını istəyiriksə, evdə kiçik də olsa kitabxana və müntəzəm kitab oxumaq lazımdır. Uşağın pis vərdişlərdən uzaq durması üçün valideynlər özləri pis vərdişlərdən uzaq durmalıdırlar.
  3. İntizamı sevginizlə formalaşdırın. Sakit və ədalətli qərarlar verərək uşağın reaksiyalarını müşahidə edin. Uşağın müsbət davranışlarını mükafatlandırın. Mənfi davranışlarını müsbət davranışları ilə müqayisə edin.
  4. Bezmədən izah edin. Uşaqlar üçün nələrisə öyrənmək fərdi və fərqli prosesdir. Tədris etmək çətin olsa da, buna səbrlə yanaşın və onu ruhdan salmayın. Yaranmış bütün sualların cavablarının evdə olduğunu nümayiş etdirin.
  5. Şəxsiyyət kimi yanaşın. Səhv etməyin - onun təbii halı və haqqı olduğunu göstərin. Fikirlərini sonuna qədər dinləyin. Qərarlarına hörmət edin. Ona qarşı anlayışlı olduğunuzu ifadə edin. Uşaqlar onlara şəxsiyyət kimi yanaşanda səmimi olurlar.
  6. Özünə inam qazanmasına dəstək olun. Başqalarının qarşısında onu tənqid etməyin. Səhvlərinin yanında durun. Onu sevdiyinizi və ona dəyər verdiyinizi hiss etdirin. Ona həqiqəti öyrətmək üçün empatiya qurun. Onun da sizinlə empatiya qurmasına nail olun. Müsbət cəhətlərini göstərməsi üçün ona cəsarət verin.
  7. Sevginizi göstərin. Oğlan uşağına “Səni sevirəm” ifadəsini işlətməkdən çəkinməyin. Ona sevməyi öyrədin. Özünü və başqalarını sevməyi öyrədin ki, sevginin hər kəsin başa düşdüyü dil olduğunu dərk etsin. Sevginizi sözlə ifadə etməklə yanaşı, fiziki olaraq da göstərin, onu qucaqlayın. Həm fiziki, həm psixoloji inkişaf üçün sevgi ən güclü alətdir.
  8. Oğlunuzun anasına dəyər verin. Övladınız sevgini sizdən öyrənir. Uşağınızın anasına hörmət edin və ona sevgi ilə yanaşdığınızı göstərin. Uşağınızın qarşısında mübahisə etməyin. Bütün problemlərin müzakirə yolu ilə həlli olduğunu göstərin. Sizin anası ilə olan münasibətiniz onun əks cins ilə olan münasibətlərini tənzimləyəcək.

 

Rövşən Nəcəfov

Psixoloq

Anada olan depressiya uşağın erkən sosial, emosional və fiziki sağlamlığına təsir edir

Kanadada aparılmış bir araşdırmaya görə, 5 yaşından əvvəl anasında olan depressiyaya məruz qalan uşaqlarda sosial, emosional və fiziki sağlamlıqda inkişaf geriliyi olması ehtimalı daha yüksəkdir.

Tədqiqatçılar Manitobada anadan olan (n = 52103) və 2005-2016-cı illər arasında Erkən İnkişaf Alətindən istifadə edilərək inkişaf zəiflikləri qiymətləndirilən və depressiyaya dair məlumatlar da daxil olmaqla anasının sağlamlığı haqqında qeydlər olan uşaqlara aid məlumatları araşdırmışlar. Anaların sağlamlığı haqqında məlumatlar həkim ziyarətləri, xəstəxanaya yerləşdirmə və ya reseptlərə  əsaslanaraq əldə edilmişdir.

Ümumilikdə, 9.938 uşağın (19,1%) anası doğumdan sonrakı beş il ərzində depressiya ilə əlaqədar müalicə almışdı. Tədqiqat zamanı doğum vaxtı ananın yaşı, təhsili, sosial təcrid olunması, ailə vəziyyəti, siqaret çəkməsi, psixotrop maddə istifadəsi, yaşayış yeri və gəliri, habelə uşağın hestasiya yaşı, doğuşun üsulu və uşağın cinsi də daxil olmaqla xüsusiyyətlər nəzərə alınmışdır. Araşdırmalar ana depressiyasına məruz qalmayan uşaqlar ilə müqayisədə, ana depressiyasına məruz qalan uşaqların ən azı bir sahədə inkişafdan geri qalma ehtimalının daha yüksək olduğunu aşkar etdi. Müəyyən olundu ki, ümumiyyətlə, ana depressiyasına məruz qalma ilə əlaqəli ən böyük risklər sosial səriştə, fiziki sağlamlıq, rifah  və emosional yetkinlik ilə əlaqədardır. Araşdırmanın aparıcı müəllifi Kaliforniyadakı Stenford Universitetindən Elizabet Vall-Viller tədqiqatın nəticələri haqqında yazır: "Anada olan depressiyanın ən çox uşağın sosial səriştə, fiziki sağlamlıq və emosional yetkinlik kimi inkişaf sahələrinə təsir etdiyini gördük və doğuşdan dərhal sonra və məktəbəqədər dövrdə bu təsirin daha güclü olduğunu aydınlaşdırdıq. Bu, həm ana, həm də uşaq üçün daha yaxşı nəticələrə gətirib çıxara biləcək müdaxilə nöqtələrini müəyyənləşdirmək və kliniki kömək üçün vacibdir. Ancaq ana depressiyasına məruz qalan uşaqların hamısının açıq inkişaf geriliyi yox idi. Ana depressiyasına məruz qalan cəmi 2.950 (29.5%) uşağın 5 yaşına qədər bir və ya daha çox inkişaf sahəsində geriliyi müəyyən edilmişdir. Bunun səbəbi, depressiyanın geniş bir spektrdə rast gəlinməsi, həmçinin necə müalicə olunması idi. Bir uşaq ana depressiyasına məruz qalir, ancaq ana təsirli bir müalicə alırsa, o zaman bu uşağın ana depressiyasına məruz qalmayan uşağa nisbətən daha çox inkişaf zəifliyi yaşamasını gözləmirik".

Tədqiqat qrupunun bildirdiyinə görə, araşdırma zamanı məhdudiyyətin biri ondan ibarət idi ki, tədqiqatçılar anada depressiyanı müəyyən etmək üçün inzibati bəyanatlardakı məlumatlardan istifadə etmişlər. Beləliklə, cəmiyyətdə analar arasında depressiyanın yayılması tam qiymətləndirilməmiş ola bilər. Tədqiqatçıların ana depressiyasının başlanğıcının dəqiq vaxtı və depressiyanın şiddəti barədə məlumatları yox idi. Tədqiqat zamanı erkən uşaq inkişafına təsir göstərə biləcək tərbiyə tərzləri və ya atalar haqqında məlumatlar da araşdırılmamışdır.

Araşdırmanın müəlliflərindən olan Braun Universitetindən Dr.İ.Yaçmink bildirir: "Bu tədqiqat ana depressiyası ilə inkişaf zəifliyi arasında bir əlaqə olduğunu nümayiş etdirsə də, əksər uşaqlarda heç bir inkişaf zəifliyi yox idi. Bu, uşaqların dayanıqlı olduğunu göstərir. Bu dayanıqlılığa kömək edən qoruyucu amilləri, məsələn, ananın depressiyasına baxmayaraq ana-uşaq münasibətlərinin güclü ola biləcəyi spesifik məqamları, digər uşaq baxıcılarının, məsələn ataların və ailəni dəstəkləyən başqa insanların təsirini müəyyən etmək üçün əlavə araşdırmalara ehtiyac var.”

 

Mənbə

  • Maternal Depression Impacts Child's Early Social, Emotional and Physical Health - Medscape - Aug 17, 2020
  • https://bit.ly/2E2t2Np and https://bit.ly/3h6aKJD Pediatrics, online August 17, 2020.

 

 

Rübabə Quliyeva

Həkim-pediatr, pedaqoq

 

Uşağı necə tərifləyək?

Uşağınızı müəyyən davranışına görə tərifləyin. Çalışın hansı müsbət cəhətinə görə təriflədiyinizi anlasın. Məsələn, əgər övladınız rəsm çəkibsə, “Sənin günəşin çox gözəl alınıb!” “O pişik isə lap canlı görünür!” kimi konkret nüansları vurğulayaraq tərifləyin. “Sən yaxşı oğlansan (qızsan)!”, “Əsl rəssamsan!” kimi ifadələrdən çəkinin. Unutmayın ki, şəxsiyyəti deyil, davranışı tərifləmək lazımdır. 

Təriflə yanaşı övladınıza təbəssüm edin, onu qucaqlayın. Uşaq sizin səmimi sevindiyinizi hiss etməlidir. Bu, “tərifləyim, canım qurtarsın” durumuna çevrilməməlidir. Bununla yanaşı, övladlarınızı gün ərzində bir neçə dəfə qucaqlamaq və alnını, yanaqlarını öpmək tövsiyə edilir.

Övladınızın müsbət və ya mənfi davranışlarına işarə edərək başqa uşaqların davranışları ilə müqayisə etməyin. Ona digərlərindən üstünlük hissini aşılamayın. Hər xırdalığa görə tərifləməyə ehtiyac yoxdur, əks təqdirdə tərif mənasını itirəcək və uşaq bütün hərəkətlərinə görə hər zaman sizdən rəğbətləndirmə gözləyəcək. 

Tərifləyərkən uşağın nəyi asanlıqla, nəyi isə çətinliklə yerinə yetirdiyini qeyd edin. İrsi bacarıqlarına diqqətini cəmləşdirməyin (atan da vaxtilə əlaçı olub və ya anan uşaqlıqda gözəl şeirlər ifa edirdi və bu bacarıq sənə onlardan qalıb və s.). Daha çox uşağın öz səylərinə əsasən uğur qazandığı təəssüratını yaradın. 

“Böyüyəndə istedadlı rəssam olacaqsan” kimi inam aşılamayın. Uşaq sizin gözləntinizi reallaşdıra bilməsə, məyus olacaq. Bununla yanaşı, “Boş yerə əziyyət çəkmə, onsuz da səndə alınmayacaq” kimi fikirlər də qətiyyən səsləndirməyin. Bu cür fikirlər, uşaqların özünəinamını zəiflədir. Öncə təriflədiyiniz uğuru sonra dəyərsizləşdirməyin. Məsələn, “O rəsm dərsindən aldığın 5 heç də vacib deyildi” kimi fikirlər səsləndirməyin.

 

Murad Babayev

Uşaq inkişafı üzrə mütəxəssis, psixoloq

Məktəbə psixoloji hazırlıq: ümumi baxış

Məktəbə psixoloji hazırlıq mövzusu Azərbaycanda son dövrlərdə aktuallığını kəskin şəkildə artırıb. Bunun əsas səbəblərindən biri budur ki, sinifdə şagird sayı çox olduqda tədrisin keyfiyyətini təmin edən maddi-texniki resursların çatışmazlığı yarana bilər ki, bu da öz növbəsində şagirdin təlim motivasiyasına mənfi təsir göstərə bilər. Bu problemin qarşısını almaq məqsədilə uşaqları tədrisə cəlb etməzdən öncə məktəblər uşaqlarda hazırlığın səviyyəsini müəyyən edirlər. Bu hazırlığı yoxlamaq üçün iki əsas yanaşma var: pedaqoji və psixoloji hazırlıq müayinəsi. Məktəblərdə bu yanaşmaların ya hər ikisi, ya da biri tətbiq olunur. Bunları ayırd etmək çox vacibdir.

Psixoloji hazırlıq nədir?

İlk öncə biz mütəxəssis olaraq məktəbə psixoloji hazırlığı pedaqoji hazırlıqdan fərqləndirməliyik. Bunun üçün bilməliyik ki, təlimə pedaqoji hazırlıq deyərkən biz uşaqlarda bilik, bacarıq və vərdişlərin (avtobioqrafik biliklər, təbiət haqqında təsəvvürlər, davranış vərdişləri, kommunikasiya, xarici görünüş, gigiyena, böyüyə hörmət) formalaşma səviyyəsini nəzərdə tuturuq. Lakin təcrübə göstərir ki, bu göstəricilərin proqnoz vermə etibarlılığı çox zəifdir. Məsələn, müəllimə ilk görüşdə sakit görünən bir uşaq təlim zamanı dəcəllik edə bilər. Yaxud əksinə, dəcəl görünən bir uşaq təlimdə yüksək akademik nailiyyət əldə edə bilər. Pedaqoji hazırlığı yoxlamağın məqsədi uşağın məktəbə hazırlığını müəyyən etməkdir.

Təlimə psixoloji hazırlıq isə uşağın psixoloji yeniliklərə, yeni sosial inkişaf şərtlərinə uyğun formalaşmasıdır. Bu olmadığı zaman məktəbə getməkdən imtina, somatik əlamətlər (qarınağrısı, başağrısı və s.) özünü büruzə verir. Psixoloji hazırlığın müayinəsi sadalanan problemlərin qarşısını almaq, uşaqlara psixoloji yeniliklərin formalaşmasında dəstək olmaqdır. Psixoloji olaraq hazır olmayan uşaqlar risk qrupuna daxil olur. Daha sonra ya psixoloq tərəfindən müşayiət olunmalıdır, ya da valideynlərə lazımi psixoloji keyfiyyətlərin yaranması üçün müvafiq tövsiyələr verilməlidir. Psixoloji hazırlığın məqsədi korreksiya edici işdir, uşaqların məktəbə seçimi deyil.

Məktəbəqədər dövrün psixoloji yeniliklərində psixoloji hazırlığın əsasən aşağıdakı komponentləri ehtiva olunur:

  1. Zəka hazırlığı

Məktəbəqədər dövrdə uşaqda zəka bu göstəricilər əsasında ölçülə bilər: ümumilləşdirmə səviyyəsi (burada uşaqlarda anlayışların formalaşmasını yoxlayırıq) və əyani-obrazlı təfəkkürün inkişafının ölçülməsi.

  1. Motivasiya hazırlığı

Motivasiya sahəsində məktəbəqədər dövrün sonunda psixoloji hazırlığın təmin edilməsi üçün aşağıdakı şərtlər yerinə yetirməlidir:

  • yeni motivlər (təlabatlar, xüsusəndə sosial təlabatlar) yaranmalıdır. Sosial motivlərə rəqabət, dəstək, kömək, nailiyyət, cəmiyyət tərəfindən tanıma kimi istəklər aiddir;
  • məktəbəqədər dövrün sonunda uşağa artıq bəlli olur ki, onu ətrafın gözündə  əhəmiyyətli edən onun həyata keçirdiyi fəaliyyətdir. Öyrənmə ilə müqayisədə oyunun fəaliyyət olaraq cəmiyyət tərəfindən əhəmiyyəti daha aşağıdır. Bu da öz növbəsində uşaqda öyrənmə motivasiyasının yaranmasına səbəb olur;
  • motivlər iyerarxiya şəklində olur. Yəni öyrənmə motivləri geniş sosial motivlərin (yeni nəsə öyrənmək), təlim-tədris və özünütəhsil (bilik və bacarıqlara müstəqil yiyələnmə) motivlərinin əlaqəsi ilə yaranır. Onların arasında biri aparacı olur. Beləliklə motivasiya sahəsində motivlərin arasında iyerarxik əlaqələr formaşır.
  1. Emosional-iradi hazırlıq

İradəlilik qaydalar və təlimata uyğun davranmaq bacarığına deyilir. Bu uşağın dərs zamanı müəllim tərəfindən verilən tələblərin və qarşısında qoyulan qaydaların “nə dərəcədə yerinə yetirə biləcək?” sualına cavab verir.

  1. Komunikativ hazırlıq

Komunikativ hazırlığa misal olaraq böyüyə xitab edərkən “Siz” əvəzliyinin və bu əvəzliyə uyğun şəkilçilərin istifadə bacarığını göstərmək olar.

 

Mənbələr

  1. Гуткина Н.И. Психологическая готовность к школе. — М.: Академический Проект, 2000. — 3-е изд., перераб. и доп. — 184 с. — (Руководство практического психолога);
  2. Карабанова О.А. Возрастная психология: Конспект лекций. Айрис-Пресс, 2005.-240 с.

 

Aqorafobiya

Aqorafobiya - evdən çıxmaqdan, mağazaya getməkdən, izdihamlı yerlərdə olmaqdan, qatarla, avtobusla, təyyarə ilə tək səyahət etməkdən qorxma ilə səciyyələnən fobiyalar qrupudur. Aqorafobiya daha çox gənc yaşlarda və qadınlarda müşahidə edilir.

Əlamətləri əsasən 3 yerə ayrılır:

  • fiziki
  • koqnitiv
  • davranış

Aqorafobiyanın simptomları əsasən insan onu narahat edən situasiyanın içinə düşdüyü zaman meydana çıxır. Belə insanlar onları narahat edən situasiyadan qaçmağa çalışırlar.

Aqorafobiyanın əlamətləri panik atakın əlamətləri ilə bənzər ola bilər:

  • ürək döyüntüsünün tezləşməsi
  • nəfəs almanın tezləşməsi
  • tərləmə
  • ürək ağrısı
  • ishal
  • özünü xəstə hiss etmə
  • baş gicəllənmə və s.

Koqnitiv əlamətləri:

  • ictimayətdə kontrolunu itirmə qorxusu
  • “İnsanlar mənə baxır, kim nə düşünür?” qorxusu
  • panik atak zamanı ürək dayanmasından və nəfəs ala bilməməkdən qorxmaq
  • bu vəziyyətdən utanma hissi və s.

Panik atak ilə əlaqəsi olmayan əlamətlər:

  • evdə tək qalma qorxusu
  • başqalarının yardımı olmadan həyatda qala bilməmək qorxusu və s.

Davranışla əlaqəli əlamətlər:

  • toplum olan yerdən qaçmaq
  • hər hansı yerə getdikdə yanında etibar etdiyi birini aparmaq
  • evdən çıxmamaq və s.

Diaqnoz əsasən “Diagnostic and statistical Manual of Mental Disorders” 5-ci  buraxılışının kriteriyaları əsasında qoyulur.

Əgər yuxarıda sadalanan hər hansı əlamətlər sizdə varsa mütləq həkim-mütəxəssisə müraciət etmək lazımdır.

 

Mənbə:

Msdmanuals.com  John W.Barnhill  aprel 2020.

 

Vüsalə Əliyeva

Pediatr, UNİCEF-in milli təlimçisi

Uşaq inkişafında etdiyimiz xətalar və doğru addımlar

Uşaq inkişafında etdiyimiz xətalar və doğru addımlar

 

Uşaq inkişafının ən mühüm dövrlərindən olan 0-5 yaş arası dövr bu gün hamının diqqət mərkəzindədir. Bu dövr uşaq inkişafının açar/qızıl dövrü adlanır. Bütün gələcək bacarıqların əsası məhz bu dövrdə qoyulur.

Soruşa bilərsiniz, niyə məhz bu dövr?

Bu insanın inkişaf qanunauyğunluğu ilə əlaqədar olan bir prosesdir. Belə ki, 0-5 yaş dövründə beyində sinaps dediyimiz sinir yolları o qədər sürətlə qurulmağa başlayır ki, istər fiziki, istərsə də əqli bacarıqlar insan həyatının sonrakı heç bir dövründə bu dövrdə olduğu kimi sürətli inkişafa malik olmur. Bu dövrdə yaranmış aktiv hüceyrələr, sinir yolları gələcəkdə yeni və daha mürəkkəb fəaliyyətlər üçün istifadə edilir. Biz bu dövrdə uşağa inkişaf etmək üçün nə qədər çox stimul versək, nə qədər çox o sinir yollarını işlətsək onlar bir o qədər də çox davamlı olacaqdır, istifadə etmədiyimiz təqdirdə isə onlar məhv olurlar.

Xalq arasında belə bir söz var: uşağın beyni ağ vərəqdir nə yazacayıqsa o da yazılacaq. Əvvəllər belə hesab edirdilər ki, bütün uşaqlar əvvəlcədən müəyyən edilmiş bir yolla, eyni şəkildə inkişaf edirlər. Lakin uşaq inkişafı barədə aparılan tədqiqat işləri və müasir nəzəriyyələr uşağın mədəni, sosial, fiziki vəziyyətinin və ətraf mühitin onun inkişafına təsir etdiyini göstərir.

Bu gün məlumdur ki, öyrənmək digəri ilə qarşılıqlı əlaqə zamanı baş verir. Uşağın həyatının ilk illərində qarşılıqlı ünsiyyətdə olduğu ilk insan, həmçinin uşağın inkişafında böyük rolu olan insan məhz valideyndir. Buna görə də ilk olaraq valideynlər uşaq inkişafı barədə mütləq maariflənməli, məlumatlı olmalıdırlar və hətta bunu artıq uşağı dünyaya gətirməyi planlaşdırdıqları zaman etməyə başlamalıdırlar.

Valideynlər bilməlidirlər ki, 0-3 yaş dövründə onların uşağın inkişafına qoyduqları hər bir zəhmət, hər bir xərc gələcəkdə onlara dəfələrlə cox bəhrə/qazanc verəcəkdir.

Buna görə də əziz valideynlər, uşaqlarınıza istər maddi baxımdan, istərsə də mənəvi baxımdan daha çox şeylər verməyə çalışın, onlara kifayət qədər zaman ayırın! Onlarla vaxt keçirin. Deyirlər bir insanın digərinə verə biləcəyi ən qiymətli sərvət zamandır!

Mən uşaqla birlikdə vaxt keçirmək deyəndə sadəcə uşaqla eyni otaqda olmağı deyil, onunla hər hansı fəaliyyəti birlikdə yerinə yetirməyi nəzərdə tuturam.

Bu mövzuya toxunmuşkən erkən müəyyənləşdirmədən də danışmamaq mümkün deyil. Erkən müəyyənləşdirmə deyəndə uşaqda olan hər hansı inkişafdan geri qalmanın vaxtında, yəni qeyd etdiyimiz bu dövr ərzində müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Çünki bu yaş aralığında aşkar edilən geriqalmanın bərpası əksərən mümkün olur və ya mümkünə yaxın olur.

Uşaq inkişafı barədə doğru məlumata malik olan valideyn öz uşağında olan hər hansı bir bacarığın inkişafında geriqalmanı zamanında görə bilir

Çox təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda bu sahədə vəziyyət o qədər də ürəkaçan deyil. Çünki müəyyən səbəblər üzündən əksər hallarda valideynlər gözləmə mövqeyi tutaraq hər hansı problem hiss etdikdə belə düzəlməsinə ümid edirlər və nəticədə bu qızıl dövrü itirmiş olurlar.

Sözüm valideynlərədir.

Gəlin gələcəyimiz olan uşaqların taleyinə biganə yanaşmayaq! Uşağın əvəzinə nəyisə etməkdənsə onunla birlikdə etməyə zaman ayıraq! Bu halda biz uşağımızın inkişafında olan hər hansı problemi gözdən qaçırmamaqla bərabər uşağın özünün edərək bacarıq qazanmasına nail olmuş olacayıq. Gözümüzə dəyən ilk şübhəmizdə gözləmə mövqeyi tutmayaq və ya əmisi, atası, xalasında da belə idi deyən yaxınlarımızdan deyil, mütəxəssisdən məsləhət alaq! Gəlin onların inkişafında nəzərdən qaçırdığımız ən incə məqamın gələcəkdə böyük fəsadlara səbəb olmasına yol verməyək!

Özümüz də oxuyaq, öyrənək və öyrədək!

 

Ülviyyə Mirzəyeva

Uşaq inkişafı üzrə mütəxəssis, həkim

Hipoqayğı: səbəbləri, təzahürü və aradan qaldırılması üsulları

 

Valideynlər uşağı üçün ən yaxşısını istədikdə, onu həyatın problemlərindən və çətinliklərindən qorumağa çalışdıqda, unudurlar ki, onların əsas vəzifəsi uşaqlara müstəqil şəkildə yaşamağı öyrətməkdir. Valideynlərin belə “ifrat” dərəcədə qayğıkeşliyi hipernəzarət adlanır. Ancaq bunun tam əksi olan hal – hiponəzarət, yəni valideyn tərəfindən uşağa lazımi nəzarətin olmaması halları da müşahidə edilir. Bu cür hallarda valideynlər uşağın tərbiyəsini şansa buraxır, uşaqla emosional əlaqə qurmur, onunla tərbiyəvi söhbətlər aparmır, ona zəruri qayğı göstərmirlər.

Hiponəzarətin səbəbləri:

Uşağın doğulmasına hazırlıq

Gənclər, xüsusilə erkən evlənənlər, çox vaxt uşaqların doğulmasına hazır olmurlar. Onlarda infantilizm (uşaqyana düşünücə və davranış) yüksək səviyyədə müşahidə olunur, övladlarına görə həyatlarını dəyişdirmək, vaxtlarını qurban vermək istəmirlər. Buna görə də uşağa fiziki qayğı göstərir, sadəcə onun fizioloji ehtiyaclarını ödəməklə kifayətlənirlər. Bu cür valideynlər hər şeyi uşağın özünün öyrənəcəyini düşünürlər.

Valideynliyə hazırlıq

Valideynin yetkinliyi birmənalı olaraq yaşla əlaqəli deyil. Yeni bir insanın dünyaya gəlməsi cütlüyün həyatını tamamilə dəyişdirir, yeni bir gerçəkliyin meydana gəlməsinə və müəyyən narahatlığa səbəb olur. Ancaq valideynlər əvvəlki həyat tərzindən imtina etmədikdə uşağa lazımi qayğı göstərə bilmirlər. Hətta elə hallar olur ki, valideyn özünü kiçik bir uşaq kimi hiss edir, əzizlənməyə, qayğıya ehtiyac duyur, heç bir məsuliyyət daşımaq istəmir.

Uşaqdan imtina

Arzuolunmayan hamiləlik, boşanma, valideynlərin karyera uğursuzluğu və s. kimi halların neqativ nəticəsi uşaqlardan da yan keçmir. Çünki bu cür vəziyyətlərdə valideynlər uşağa lazımi qayğı göstərə bilmirlər, uşaqla ünsiyyət və ona qayğı minimuma enir. Belə olan halda uşaq müstəqil böyüyür, ancaq xoşbəxt olmur.

Valideynlik hisslərinin olmaması

Ailədə körpənin dünyaya gəlməsi ilə analıq və ya atalıq hissi heç də qeyri-iradi yaranmır. Bunun üçün uşağa qayğı göstərmək, onun əziyyətini çəkmək lazımdır. Bu çətinliyə qatlaşmayan insanlarda isə valideynlik instinkti inkişaf etmir. Bundan başqa, ailədə valideynlər arasında xoş münasibətin olmaması da uşaqların sağlam inkişafına mənfi təsir göstərir.

Uşaqlarına az nəzarət göstərən valideyn hərəkətləri:

  1. Övladın problemlərinə diqqətsizlik;
  2. Uşağa kömək etməkdən çəkinmək;
  3. Övladının davranışına görə qıcıqlanma;
  4. Valideyn eqoizminin təzahürü;
  5. Uşaqla ünsiyyətdən bir bəhanə ilə qaçmaq.

Hipoqayğı yalnız nəzarətin az olması deyil, həm də sevginin az olması, valideynlə övlad arasında emosional bağın zəif olmasıdır. Valideynlərinin sevgisini və ya qayğısını hiss etməyən uşaqlarda şəxsiyyət dəyişikliyi müşahidə olunur, inkişaf ləngiyir, emosional və sosial sferada pozuntular qeyd olunur. Dəyərsizlik hissini yaşamaq onlarda başqalarına qarşı laqeydlik, qəddarlıq hissini yaradır.

Amerikalı alimlərin son araşdırmasına görə, uşaqlıqda valideynləri ilə münasibətləri haqqında yaxşı xatirələri olan insanlar yetkinlik yaşlarında daha sağlam olur, depressiya və xroniki xəstəliklərdən daha az əziyyət çəkirlər.

Uşaqda hiponəzarətin "simptomları"

Özünü tənha, lazımsız hiss edən bir uşaq, özünü rəddedilmiş kimi aparır. Diqqət və sevgiyə çox ehtiyacı olan uşaqlara özlərini demonstrativ aparmaq xasdır, yəni onlar davranışları ilə diqqət çəkməyə çalışır, hətta mənfi olsa belə, bununla uşaqlar valideynlərindən reaksiya almağa çalışırlar. Hiponəzarətin göstəricilərindən biri də uşağın virtual aləmə qapanmasıdır. Ana və atanın qayğısından məhrum olduğunu fərq edən uşaq real həyatdan qaçır, virtual aləmdə özünə sığınacaq axtarır.

Nə etməli?

Əgər övladınızın qayğıya ehtiyacı varsa, amma siz zamanla nəyin yaxşı və nəyin pis olduğunu həyatın övladınıza göstərəcəyini düşünürsünüzsə, bu fikirdən dərhal daşınmalı və övladınızın qayğısına qalmalısınız. Uşağa qayğı göstərmək, onun sevgisini qazanmaq isə heç də çətin deyil. Bunun üçün sadəcə:

  • Övladınızla birgə oxuyun, rəsm çəkin, filmlərə baxın, qəhrəmanları və hadisələri müzakirə edin, uşağınızın fikrini soruşun və ona münasibət bildirin;
  • Uşağınıza onu sevdiyinizi və sizin üçün nə qədər vacib olduğunu söyləyin;
  • Uşağa problemlərini həll etməyə kömək edin;
  • Övladınızla məsləhətləşin, onun fikirinin sizin üçün vacib olduğunu göstərin;
  • Tez-tez qucaqlayın və öpün;
  • Birlikdə sevinin və bəzən dəcəlik edin;
  • Uşaqları gəzintilərə aparın;
  • Uşağınızı qoruyun, onun tərəfini saxlayın;
  • Uşaq yanılırsa belə, onu dərhal günahlandırmayın;
  • Uşağın həyatına maraq göstərin.

Əgər övladınızı sevmədiyinizi hiss edirsinizsə, onun yalnız mənfi cəhətlərini görürsünüzsə və özünüzə bu hissə görə bəraət qazandırırsınızsa, ümumilikdə bu hallar uzun müddət davam edirsə, demək ki, ailə psixoterapiyasına ehtiyac vardır.

 

Sara Məmmədsalahova