Dırnaqların və  yaxınlıqdakı dərinin obsesif dişləməsinə onikofaqiya deyilir. Onikofaqiya daha çox stress, narahatlıq, əsəb gərginliyi  ilə əlaqələndirilir. Dırnaq dişləmə vərdişi uşağı sakitləşdirir, stresdən azad edir və uşağa xoşdur. Uşağınızın hansı hallarda dırnaqlarını dişlədiyinə diqqət yetirin. Bəlkə də çox sayda insan arasında olmaqdan çox həyəcanlandıqda? Və ya bəlkə də qabiliyyətlərindən şübhələnəndə dırnaqlarını dişləyir, özünə güvənsizlik hissi keçirir, məsələn, tamaşaçı qarşısında danışır. Yoxsa uşaq kiməsə qəzəblənəndə dırnaqlarını dişləyir? Pis vərdişin səbəblərini görərək, uşağın mənfi hisslə mübarizə aparmasına kömək etməklə onu aradan qaldırmaq daha asan olacaq. Uşağı dırnaqlarını dişləməkdən necə ayırmaq olar?  Aşağıda bu zərərli vərdişlərdən qurtulmaq üçün bir neçə universal psixoloji tövsiyələr qeyd olunur, amma əvvəlcə fərdi yanaşmaları qeyd edək. Fərdi yanaşma əvvəlcə bu vərdişin səbəbini aradan qaldırır, sonra isə dırnaq ısırır.

Dırnaq yemək vərdişindən qurtulmaq üçün fərdi yanaşma .

Beləliklə, uşaq dişləsə dırnaqlarını səhnədə qarşıdakı performans zamanı, ictimaiyyət qorxusuyla baş etməsinin çətin olduğu qənaətinə gələ bilərik. Bu vəziyyətdə uşağa əvvəlcə bu qorxunun öhdəsindən gəlməsinə kömək etməli, ona stresdən necə qurtulmağı öyrətməli və sonra bu vərdişlə mübarizə aparmalıdır. Körpənizin dırnaqlarını dişlədiyini, məsələn , yalnız televizora baxarkən, əsəbi həyəcanın səbəbinin televizor olduğu düşünülməlidir.Əgər belədirsə, televizora baxdığınız vaxtı məhdudlaşdırmalı və bunun əvəzində maraqlı sakit oyunlar təklif etməli və ya uşağınıza daha səssiz TV şouları göstərməlisiniz.

Bir uşaq dırnaqlarını dişləyirsə, çünki kimləsə davalaşıb, təcavüzkarlığı basdırmaqla kiməsə qarşı mübarizə aparmaq, ona təcavüzdən başqa bir konstruktiv yol tapmağa və sonra pis vərdişdən qurtulmağa çalışmaq lazımdır.

Bu cür nümunələrin böyük bir çeşidi, hər bir işi fərdi olaraq və bir psixoloqun iştirakı ilə nəzərdən keçirmək daha yaxşıdır.

 Uşağınızı dırnaq dişləməsindən ayırmaq üçün universal qaydalar.

Təzyiq etməyin . Uşağın dırnaqlarını dişlədiyini görürsizsə, buna görə onu danlamayın. Dırnaqları dişləmək vərdişi, demək olar ki, ayağı bükmək, barmaqlarını masaya vurmaq və ya başımızdakı saçları hamarlamaqla eynidir - bütün bu hərəkətlər şüursuz hərəkətlərdir , əllərimiz və ayaqlarımız sanki öz-özünə hərəkət edirlər. Şüursuz hərəkətləri idarə etmək çətindir. Buna görə də dırnaq dişləmə halında bütün mükafat və cəzalar etibarsızdır. Uşağınızı söymək daha da gərginlik yaradacaq. Dırnaq dişləmə vərdişindən qurtulmağın ən təsirli yolu, uşağınıza yumruqlarını möhkəm sıxmaq və açmaq kimi stressi aradan qaldıran üsulları öyrətməkdir; dərindən nəfəs almaq  və nəfəsini eşitməyə çalışmaq; sevdiyi oyuncağı (körpələr üçün) əldə tutmaq və s. Dırnaq ısırması ilə mübarizə aparmağın başqa bir yolu  uşaq manikürüdür. Çocuğunuza dırnaqlarına qulluq etməyi öyrədin, vaxtında kəsin, nə qədər gözəl göründüyünə diqqət yetirin. Bu üsul xüsusilə qızlar üçün təsirlidir. Uşağın əllərini ağzına gətirdiyini görən kimi əllərinin məşğul olmasına imkan verən başqa bir şeylə, uşağın diqqətini yayındırın,.

Sevgi , uşaqlarınızı qucaqlayın və oxşayın - bu əsəb gərginliyini aradan qaldırmağın ən yaxşı yoludur.

Uşağınız 3 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Bir sıra çox sadə qaydalar qoyaraq uşağınızın həmin qaydalara riayət etməsini təmin edin. Hətta bunu bir oyun halına gətirməsəniz də uşağınızın çox xoşuna gəldiyini görəcəksiniz.

• Müsbət davranışlarını bəyəndiyinizi söz və hərəkətlərinizlə ona hiss etdirin. Bu, onu çox sevindirəcəkdir.

• Bu yaşdakı uşağınızın açıq və başa düşülən istəkləri yerinə yetirmək və qadağalara tabe olmaqdan zövq aldığını yaddan çıxarmayın.

• Sərtliyə əl atmadan, açıq və aydın sözlə bir sıra asan işləri görməsini (qırılmayan əşyaları götürmək kimi) istəyə bilərsiniz.

• Uşağınızın ailə tərbiyəsi almış yaşıdları ilə oynamasına və danışmasına imkan verin. Çünki bu, uşağınızın sosial baxmdan və dil yönündən inkişaf etməsinə yardımçı olar.

• Axşam ona nağıl və hekayələr oxuyub izah edin. Onun da  şəkillərə baxaraq hekayə və nağıl danışması üçün təşviq edin. Xüsusilə, şəkilli kitablar bu mövzuda olduqca faydalıdır.

• Uşağınız üç yaşına qədəm qoyanda (gündüz və gecə olmaqla) ayaqyoluna getməklə bağlı məlumatları verməlisiniz. Mütəxəssislərin də bu yaşda ayaqyolu ilə bağlı məsələlərin nəticələndirilməsinin vacibliyini vurğuladıqlarını yaddan çıxarmayın.

• Uşağınız bu yaşlarda maraq səbəbilə sizi çətin vəziyyətə salan suallar (din, yaradılış, cinsi məsələlərlə bağlı) soruşa bilər. Bu kimi hallarda ona düzgün, lakin çox sadə ifadə ilə, onun başa düşəcəyi tərzdə qısa cavablar verməkdən çəkinməyin.

• Bu cür suallara cavab verməmək, ya da başdansovdu (atan dan soruş, anan daha yaxşı bilər, bilmirəm, mən haradan bilim, bir daha eşitməyim...) sözlərlə cavab vermək onun mara ğını daha da artırar. Bu məsələdə diqqətli olun.

• Uşağınıza boya və boyama kitabları alaraq onu rəngləməsini, kağız və qələm verərək yazıb çəkməsini təmin edin. Beləcə, həm divarların və əşyaların yazılmasına əngəl olmuş, həm də onun əl əzələlərinin inkişaf etməsinə yardım etmiş olarsınız.

• Uşağınızın çevrəsini, əhatəsini, əşyaları və yaxın qohumlarınızı tanımasını təmin edin.

• Uşağınızla birlikdə sadə və asan oyunlar oynaya bilərsiniz.

• Böyük-kiçik, uzun-qısa, dar-geniş, yaxın-uzaq, aşağı-yuxarı, alt-üst... kimi ifadələri və rəngləri uşağınıza öyrədə bilərsiniz

•  Oyuncaqlarını topladarkən (rol gərəyi) ona kömək edə bilərsiniz. Ev yığışdırarkən də ondan kömək istəyə bilərsiniz. Həm köməkləşmə olar, həm də ona məsuliyyət və öhdəlik şüurunu qazandırmış olarsınız .

Uşağınız 4 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Üç yaşında ikən müsbət davranış larını gördüyünüz uşağınızda, dörd yaşına qədəm qoyduqdan sonra bir sıra mənfiliklər və nöqsanlar ortaya çıxa bilər.

• Söz və hərəkətləri ilə sizin əmr və qadağalarınıza qarşı çıxa bilər.

• Nə olursa olsun hirslənmədən, özünüzdən çıxaraq qışqırmdan əmr və qadağalarınızda israrlı olun.

• Təqdirləriniz və müsbət davranışlarınız faydasız ola bilər. Ancaq uşağınızdakı mənfiliklər yaşının bir xüsusiyyətidir. Ona görə də ümidsizliyə düşməyin.

• Nələrin doğru, nələrin yanlış olduğunu ümumiyyətlə nümunə olaraq və nümunələr verərək dərk etdirməyə səy göstərin.

• Nümayiş etdirdiyi mənfi davranışlara görə bir sıra caza vasitələrinə müraciət edə bilərsiniz. (Məsələn, çox sevdiyi bir oyuncaqla oynamasına, xoşladığı bir yeməyi yeməsinə, dostu ilə oynamasına, xoşladığı bir şeyi geyinməsinə müəyyən bir müddət icazə verməmək kimi). Bu kimi hallarda israrlı olduğunuzu hiss etdirin və əsla vurmaq və ya təhqir etmək kimi hərəkətlərə yol verməyin.

• Uşağınızın haqsızlığa məruz qaldığını düşünməməsi üçün verdiyiniz cəzanın səbəbini başa düşdüyü tərzdə, çox sakit bir şəkildə ona izah edin və bu cəzanı vermək məcburiyyətində qaldığınızı bildirin.

• Verdiyiniz cazanı müddətini bildirmək şətrilə mütləq tətbiq edin və müsbət davranışlar nümayiş etdirdiyi zaman cəzasını dayandıracağınızı bildirin.

• Uşağınız dörd yaşına qədəm qoyduqdan sonra həddindən artıq hərəkət etməyə başlayacaqdır. Ora-bura dırmaşmaqdan tutmuş dəfələrlə nərdivanlardan enib-çıxmaqdan, atılıb-düşməkdən, qaçmaqdan bezməyəcəkdir. Bu səbəbdən onu gözdən uzaq qoymamaq lazımdır.

• Nəzarət altında idman fəaliyyətləri ilə məşğul olmasını və enerjisini səmərəli sərf etməsini təmin edə bilərsiniz.

• Düzgün, qısa, başa düşülən cümlələr qura bilməsi; varlıqları düzgün tanıması; kəlmələri düzgün tələffüz edə bilməsi ilə bağlı ona nümunə və yardımçı olun.

• Maraq duyğusundan irəli gələn suallar (nə, nə üçün, necə) bu yaşda ən yüksək səviyyəyə çata bilər. Onun suallarını məqsədəuyğun bir ifadə ilə, başdansovdu kimi hərəkətlərə yol ver mədən, təhqir və istehza etmədən düzgün bir şəkildə cavablandırın.

• Uşağınızı gəzməyə, parka, zooparka... aparın. Çöldə oynamasını və ətraf mühiti tanımasını təmin edin.

• Nağıl, hekayə danışma; rəngləmə, yazma və rəsm çəkmə ki mi fəaliyyətləri nizamlı davam etdirin.

• Bölüşmə, növbəsini gözləmə, növbə ilə oynama kimi vərdişlərə, xüsusilə nümunə olmaq surətilə yiyələnməsi üçün imkanlar təşkil edin.

Uşağınız 5 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Uşağınız beş yaşına çatanda imkan daxilində onu xoş olan bir nəzarət altında saxlamağa cəhd edin.

• Etməsini istədiklərinizə qarşı müsbət bir reaksiya verməzsə, qışqırmayın və qəzəblənməyin. Sakit və israrlı bir şəkil də istəyinizi təkrarlayın.

• Uşağınızı başqalarının yanında söylənib onu döyməyin. Əks təqdirdə, emosional baxımdan mənfi təsirə məruz qalmasına səbəb ola bilərsiniz.

• Müsbət və mənfi davranışların nələrdən ibarət olduğunu münasib bir tərzdə ona xatırladın.

• Uşağınıza günahlandırıcı mövqe nümayiş etdirməyin. Əks təqdirdə, günahkarlıq duyğusunun təməlini qoymuş olursunuz.

• Beş yaşındakı uşağınızı sosial inkişafına kömək olması, qabiliyyətlərini ortaya qoya bilməsi və müsbət vərdişlərə yiyələn məsi üçün bağçaya qoya bilərsiniz.

• Uşağınıza verdiyiniz əmr və qoyduğunuz qadağalarla bağlı hadisələrin necə və nə üçün olduğunu mütləq izah edin.

• Uşağınızın əşyalar, hadisələr və davranışlarla əlaqədar sual larını qısa və başa düşülən tərzdə cavablandırın.

• Kağız, qələm, rəngləmə kitabı və rəngli qələmlər alaraq çoxlu şəkil çəkməsini və rəngləməsini təmin edin. Bu məsələdə ona dəstək verin və onu həvəsləndirin.

• Bəzi qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi və əl işləri ilə məşğul olması üçün imkanlar təşkil edin.

• Düzgün cümlələr quraraq danışma, kəlmələri düzgün tələffüz etmə baxımından uşağınıza nümunə olun.

• Düzgün cümlələrlə danışması və kəlmələri düzgün tələffüz etməsi üçün sövq edin.

• Kitab sevgisi və oxumağa marağını, həvəsini artırmaq üçün uşaqlara məqsədəuyğun nağıl, hekayə və materiallar oxumağa, danışmağa davam edin. Eyni zamanda onun da danışmasını təmin edin.

• Oxunan və danışılan nağıl və hekayələrdən düzgün nəticə çıxara bilməsi üçün uşağınıza kömək edin.

• Beş yaşındakı uşağınızla bir sıra müqavilələr bağlaya bilərsiniz.

Bu məqlədə biz sizə uşağınızın inkişaf səviyyəsini, yəni uşağınızın 2-3 yaşlarında nəyi bilməli və bacarmalı olduğunu öyrənib müəyyən etməyə kömək edəcəyik.

Uşağın inkişafındakı hər bir dövr çox vacibdir və körpənin müəyyən bir yaşda əldə etməli olduğu bilik və bacarıqlarla əlaqələndirilir. Bir daha valideynlərin diqqətinə çatdırmaq istərdim ki, inkişaf normaları bütün uşaqlara deyil, əksər uşaqlara aiddir. Axı, hər bir uşağın inkişafı fərdi və bir çox amillərdən asılıdır. Buna görə də, müəyyən bir anda körpəniz bir şeyi necə edəcəyini bilmirsə, narahat olmayın: vaxt keçəcək və sizin köməyinizlə bunu mütləq öyrənəcək.

2 yaşlı uşaq nəyi bilməli və bacarmalıdır

Onu da qeyd etmək istəyirik ki, uşağın hissiyyatına və qavrayışına əsaslanan məntiqi təfəkkürün inkişafına nə qədər tez başlasanız, onun idrak fəaliyyətinin səviyyəsi bir o qədər yüksək olacaq.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq iki və ya üç hərəkəti ehtiva edən sadə göstərişlərə və istəklərə əməl etməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq rəsm çəkməyi, qurmağı, sadə tapmacalar, şəkillərlə kublar hazırlamağı bacarmalıdır.

Nitqin inkişafı

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq 4-5 sözdən ibarət ifadələri birləşdirməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq böyüklərin ona nə dediyini mükəmməl başa düşür (gündəlik sözlər və ifadələr).

3. Uşaq sadə şer və uşaq tapmacaları söyləri

Ətraf aləm

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq bədənin və üzün hissələrini bilməlidir.

2. Uşaq isim və felləri asanlıqla söyləyir və lüğətinə daxil edir.

Məişət bacarıqları

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq pilləkənlərlə aşağı düşməyi və qalxmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq geyinib soyunmağı bacarmalıdır.

3. Uşaq müstəqil olaraq “qarşoka” getməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq geriyə doğru yeriyə bilər.

5. Uşaq tarazlığı saxlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq şaquli xətt çəkməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq bir əli ilə qayçı tutaraq kağız kəsməyi bacarmalıdır.

8. Uşaq əllərini yuyub qurutmağı bacarmalıdır.

    3 yaşlı uşaq nəyi bilməli və bacarmalıdır?

Riyaziyyat

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq üçə qədər saymağı bacarmalı və əlində müvafiq barmaqların sayını göstərməlidir.

2. Uşaq anlayışları mənimsəməyi bacarmalıdır: bir - çox, böyük - kiçik, hündür - alçaq və s.

3. Uşaq əsas rəngləri (qırmızı, sarı, yaşıl, mavi, ağ, qara) bilməlidir.

4. Uşaq əsas həndəsi fiqurları (dairə, kvadrat, üçbucaq) bilməlidir.

5. Uşaq əşyaları ölçüsünə, rənginə, formasına görə müqayisə etməyi bacarmalıdır.

6. Uşaq verilmiş işarəsi olan obyekt üçün cüt seçməyi bacarmalıdır.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq 2-4 hissədən kəsilmiş şəkli bir yerə yığmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq şəkillərdəki uyğunsuzluqları tapıb izah etməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq əlavə bir obyekt tapmalı və niyə belə seçim etdiyini izah etməlidir.

4. Uşaq cisimlər arasında oxşar və fərqli cəhətləri tapmağı bacarmalıdır.

5. Uşaq 2-3 şəkli yadda saxlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq böyüklərin bir neçə dəfə təkrar etdiyi 3-4 sözü yadda saxlamağı bacarmalıdır.

7. Uşaq böyüklərin göstərdiyi hərəkətləri yadda saxlamalı və 1-2 dəfə təkrarlamalıdır,

8. Uşaq əşyanın istənilən detalını və ya xüsusiyyətini yadda saxlamağı bacarmalıdır.

9. Uşaq tapşırığı 5 dəqiqə ərzində diqqətindən yayınmadan yerinə yetirməyi bacarmalıdır.

10. Uşaq qoşalaşmış obyektləri tapmalıdır. Bir qrup obyektdən düzgün birini seçə bilmək.

11. Uşaq cisimlərin xassələrinə və xüsusiyyətlərinə diqqət yetirməyi, əşyalar arasında oxşar və fərqli cəhətləri tapmağı bacarmalıdır.

Nitqin inkişafı

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq təkcə görüntüləri vizual olaraq qavramağı deyil, həm də gördüklərini təsvir etməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq asanlıqla sadə cümlələr qurur, tədricən mürəkkəb cümlələrə keçir (5-6 sözdən ibarət ).

3. Uşaq əşyaları qruplara bölməyi bacarmalıdır: mebel, qab-qacaq, paltar və s.

4. Uşaq hər bir obyektin bir atributunu adlandırmağı bacarmalıdır.

5. Uşaq insanların və heyvanların əsas hərəkətlərinin (yatmaq, oturmaq, qaçmaq və s.) adlarını bilməlidir.

6. Uşaq böyüklər üçün şer və mahnıları təkrar etməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq öz adını və soyadını bilməlidir.

8. Uşaq öz səsinin gücünü idarə etməyi bacarmalı, yüksək səslə və ya sakit danışmalıdır.

Ətraf aləm

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq ev (inək, keçi, at, pişik, it və s.) və vəhşi (canavar, dovşan, tülkü və s.) heyvanların adlarını bilməli və göstərməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq 3-4 quşun (sərçə, qaranquş, qarğa), 3-4 balığın (balina, yayın balığı, köpəkbalığı) və 3-4 həşəratın (çəyirtkə, kəpənək, arı) adını bilməlidir.

3. Uşaq əsas bitkilərin adlarını bilməlidir: 3-4 ağac (ağcaqayın, palıd, alma) və 3-4 çiçək (çobanyastığı, lalə, qızılgül).

4. Uşaq tərəvəzlərin, meyvələrin, giləmeyvələrin, göbələklərin nə olduğunu bilməlidir.

5. Uşağın ətrafdakı əşyaların hazırlandığı materiallar haqqında təsəvvürü olmalıdır.

6. Uşaq günün hissələrini bilməlidir - səhər, günorta, axşam, gecə.

7. Uşaq təbiət hadisələrini - yağış, qar, külək adlarını çəkməyi bacarmalıdır.

Məişət bacarıqları

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq əşyaları müstəqil geyinməyi bacarmalıdır (bağlayıcılar olmadan).

2. Uşaq qayçı ilə kağız kəsməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq karandaş, marker, qələm və s. istifadə etməyi bacarmalıdır. Dairələri, nöqtələri, xətləri çəkməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq şəkilləri izləməyi və rəngləndirməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq əsas gigiyena qaydalarını bilməlidir.

Riyaziyyat

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq obyektlərin yerini müəyyən etməyi bacarmalıdır: sağ, sol, orta, yuxarı, aşağı, arxa, ön.

2. Uşaq əsas həndəsi fiqurları (dairə, kvadrat, üçbucaq) bilməlidir.

3. Uşaq rəqəmləri (1, 2, 3, 4, 5,) bilməlidir. 5 daxilində obyektləri sayır, obyektlərin sayını istədiyiniz nömrə ilə əlaqələndirin.

4. Uşaq 1-dən 5-ə qədər olan rəqəmləri düzgün ardıcıllıqla və tərs qaydada düzməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq obyektlərin sayını müqayisə etməyi, mənasını başa düşməyi bacarmalıdır: çox - az, bərabər. Qeyri-bərabər element qruplarını bərabərləşdirir: Daha az elementi olan qrupa bir element əlavə edir.

6. Uşaq rəqəmin qrafik təsviri ilə tanış olur, rəqəmləri düzgün yazmağı öyrənir.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq iki şəkil (yaxud iki oyuncaq arasında) arasında fərq və oxşarlıq tapmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq konstruktor modelindən binanı tikməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq 2-4 hissədən kəsilmiş şəkli birləşdirməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq tapşırığı 5 dəqiqə ərzində diqqətindən yayınmadan yerinə yetirməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq piramidanı (stəkanları bir-birinə qoyaraq) köməksiz qatlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq şəkillərin çatışmayan fraqmentlərini dəliklərə daxil etməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq ümumiləşdirici sözlə obyektlər qrupunu (inək, at, keçi-ev heyvanları; qış, yay, yaz-fəsilləri) müəyyənləşdirməyi bacarmalıdır. Hər qrupda əlavə bir element tapır. Hər bir element üçün uyğunluq tapır.

8. Uşaq belə suallara cavab verə bilməlidir: Yayda xizək sürmək olarmı? Niyə? Niyə qışda isti gödəkçələr geyinmək lazımdır? Evdəki pəncərələr və qapılar nə üçündür? və s.

9. Uşaq əks sözləri seçməyi bacarmalıdır: dolu stəkan– boş stəkan, hündür ağac – alçaq ağac, yavaş yerimək – sürətli yerimək, dar kəmər – geniş kəmər, ac uşaq – yaxşı- qidalanan uşaq, soyuq çay - isti çay və s.

10. Uşaq böyüklər kitab oxuduqdan sonra bir cüt sözü yadda saxlamalıdır: bir stəkan su, qız-oğlan, it-pişik və s.

11. Uşaq şəkildəki yanlış təsvir edilmiş əşyaları görməli, nəyin səhv olduğunu və niyə doğru olduğunu izah etməlidir.

Nitqin inkişafı

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq min söz işlətməli, 6-8 sözdən ifadələr qurmalıdır. Yalnız valideynlər deyil, hətta yad insanlar da uşağı başa düşməlidirlər.

2. Uşaq insanın quruluşunun heyvanların quruluşundan necə fərqləndiyini anlamalı, onların bədən hissələrini (əlləri - pəncələr, dırnaqlar - pəncələr, saç - yun) adlandırmalıdır.

3. Uşaq isimləri cəm formasında düzgün qoymağı bacarmalıdır (çiçək - çiçəklər, qız - qızlar).

4. Uşaq təsvirə (alma - yumru, şirin, sarı) uyğun bir əşya tapmağı bacarmalıdır. Mövzunun təsvirini müstəqil tərtib etməyi bacarır.

5. Uşaq ön sözlərin (arxasında, arasında, əvvəl, haqqında və s.) mənasını başa düşməlidir.

6. Uşaq bilməlidir ki, hansı peşələr var, bu peşələrin adamları nə edirlər.

7. Uşaq söhbəti davam etdirməyi bacarmalıdır: suallara cavab verməyi və düzgün soruşmağı bacarmalıdır.

8. Uşaq eşitdiyi nağılın, hekayənin məzmununu təkrar danışmağı bacarmalıdır. Bir neçə misra, uşaq serlərini əzbərdən söyləyir.

9. Uşaq adını, soyadını, neçə yaşında olduğunu, yaşadığı şəhərin adını söyləməlidir.

10. Uşaq son hadisələrlə bağlı suallara cavab verə bilməlidir: Bu gün harada olmusunuz? Yolda kimlə görüşdün? Ana mağazadan nə aldı? Nə geyinirdin?

Ətraf aləm

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq tərəvəzləri, meyvələri və giləmeyvələri ayırd etməyi, yetişəndə ​​nə olduğunu bilməlidir.

2. Uşaq həşəratların adlarını bilməli, onların necə hərəkət etdiyini danışa bilməlidir (kəpənək uçur, ilbiz sürünür, çəyirtkə tullanır)

3. Uşaq bütün ev heyvanlarını və onların balalrını tanımalıdır.

4. Uşaq şəkillərdən ilin fəslinin təhmin etməyi bacarmalıdırfəsillər. Onların hər birinin əlamətlərini bilməlidir.

Məişət bacarıqları

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq artıq düymələri, fermuarları mükəmməl bağlayır və krujevaları açır, qaşıq və çəngəl uşağın sözünə “qulaq asır”.

2. Uşaq ipə böyük düymələr və ya muncuqlar bağlamağı bacarmalıdır.

3. Uşaq qələmi kağızdan qaldırmadan dəqiq xətlər çəkməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq rəsmin konturlarından kənara çıxmadan düz düz xətlərlə rəngləməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq kənarları keçmədən şəkilləri izləməyi və rəngləndirməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq sağ və sol əli ayırd etməlidir.

Yaxınını itirən uşağa necə kömək etmək olar?

İlk öncə onu demək lazımdır ki, hər birimiz həyatda yaxın və ya uzaq qohumluq, tanışlıq əlaqəsi olan insanların dünyasını dəyişməsi ilə (ölümü, vəfat etməsi) qarşılaşa bilərik. Təbii ki, müxtəlif yaş dövrlərində insanlar kədəri fərqli yaşayırlar. Ancaq bu mövzu ilə bağlı uşaqların həssasiyyəti daha müxtəlifdir. Çünki uşaqların kədəri yaşama forması dəyişkəndir. Onlar öz xarici davranışları, hərəkətləri ilə daxildə yaşadıqları itki hissi barədə xəbər verici əlamətlər göstərməyə bilərlər. Bu məqam diqqətimizdən kənar qalarsa, uşağın həyatında uzunmüddətlipsixoloji fəsadlara səbəb ola bilər. Bu vəziyyətdə olan uşaqlara düzgün yanaşmaq üçün bəzi sualların cavablarını bilməliyik. 

Yaxınını itirmiş uşaq hansı hissləri yaşayır?

Uşaq yaxın insanın gözlənilən (uzunmüddətli xəstəlik və s.) və gözlənilməyən  (qəza, qəfil və s.) itkisi ilə qarşılaşa bilər. Təbii ki, qəfil ölüm uşaq üçün daha təsirli və travmatik olur. O zaman uşaqda dünyaya qarşı müdafiəsizlik hissi yaranır. Belə bir hissin təsirini yumuşaltmaq üçün qabaqlayıcı addım kimi uşağın günlük rejimini nəzarətdə saxlamaq lazımdır. O, gün ərzində həmişəki vaxtlarda qidalanmalı, oyun və gəzintidə iştirak etməlidir. Qeyd edilən məqamların itkidən öncə olduğu kimi eyni vaxtlarda keçirilməsi onda qorunmuş, özünəinam hissinin yaradılmasına imkan verir, həmçinin həyəcanın azalmasına səbəb olur.

Valideynin (və ya digər yaxın insanın) ölümündən sonra uşaqlarda günahkarlıq hissi yarana bilər. Buna səbəb uşağı təşvişə salan, özünü günahkar hiss etməsinə səbəb olan vaxtilə eşitdiyi “Özünü pis aparsan, mən gedəcəm və qayıtmayacam”, “Sözümə qulaq asmasan, nənə ilə qalacaqsan” fikirləridir. Xüsusilə valideyn itkisi ilə rastlaşan uşaq ona deyilmiş bu fikirlərdən belə qənaətə gəlir ki, anam (və ya ata) mən özümü pis apardığıma görə getdi.

Kədərlənmənin mərhələləri

İnsan itki ilə rastlaşanda müəyyən kədərlənmə mərhələlərindən keçir. İlkin mərhələ hadisənin inkar edilməsidir.Bu zaman uşaq hadisənin sanki onun başına gəlmədiyi barədədüşünür.

Sövdələşmə mərhələsi uşağın daxilində yaranmış növbəti fikirləri ehtiva edir: “Əgər mən yaxşı oxusam (yaxud özümü yaxşı aparsam), anam (atam) geri qayıdacaq”. Bununla uşaq həyatında baş verən hadisələri nəzarətdə saxlamaq istəyir.

Növbəti depressiya mərhələsidir ki, böyüklər çox vaxt bu mərhələdə olan uşağın davranışlarını (ağlamaq, kədərlənmək) normal hesab edirlər, lakin kədərdən kədərə fərq var. Böyüklər uşağı təsəlli etməyə çalışsa da (“sakitləş, ağlamaq lazım deyil, hər şey yaxşıdır”), ancaq bu zaman mənfi emosiyalar daha da ciddiləşir, çünki uşaqda belə təəssürat yaranır ki, onu dinləmirlər, hisslərinə şərik olmurlar.

Daha sonra qəbul etmə və barışma mərhələsi başlayır. Uşaq bu zaman tam olaraq nə baş verdiyini və itkinin əbədi olduğunu anlayır. Lakin bu o demək deyil ki, uşaq daha itkinin acısını hiss etmir, bu hiss hələ də davam edir.

Kədərlənmənin sonuncu mərhələsində isə uşağın vəfat etmiş insansız yeni həyata başlaması öz əksini tapır. Fiziki və psixoloji olaraq uşaq yeni şərtlər altında yaşamağa uyğunlaşır. Artıq həyatında öncəki dövrün başa çatdığını və yeni dövrün başladığını anlayır.

Nə etmək olar? 

Düzünü danışmaq və xəbəri uşağa etibar etdiyi yaxın şəxs vasitəsilə, sakit şəraitdə, söyləmək olduqca önəmlidir. “Sən yenə də mənim oğlum (qızım) olacaqsan”, “Bir yerdə olacağıq”, “Mən həyatımızın uzun və xoşbəxt olması üçün əlimdən gələni edəcəm” kimi cümlələrdən isə uşaq sizə “Mən öləcəm?”, “Sən də öləcəksən?” kimi suallar verdikdə istifədə etmək olar.

Dəfn mərasimində uşaq iştirak etməlidirmi?

Burada bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır. Birinci, uşağın digər yaxınlarının dəfn zamanı özünü necə aparacağı, nəzərə alınmalıdır. Əgər uşağın digər yaxınları proses əsnasında kəskin stress vəziyyətini yaşayacaqlarsa, şüurunu itirmə, ürəyin getməsi kimi hallar müşahidə olunacaqsa, o zaman uşağın dəfndə iştirakı tövsiyə olunmur. Əgər dəfn nisbətən sakit keçirilsə, 4-5 yaşlı uşağın iştirakı mümkün olar. Çünki uşaq burada olmasa, daha sonra bu hadisələri ağlında başqa istiqamətdə təsəvvür edəcək və bu reallıqdan daha qorxulu ola bilər. 

Əgər uşaq bəzi səbəblərdən dəfn mərasimində iştirak edə bilməyibsə, o zaman bəzi art-metodikalardan istifadə edərək uşağa həmin durumu yaşamaq üçün kömək olmaq lazımdır. Bunun üçün şəkil çəkilir, uşağın səsi yazılır, yaxud məktub yazdırılır.

Uşağın istəyi varsa, onu dəfn yerinə aparmaq olar. Bu zaman ona belə bir mesaj “Yer olaraq o buradadır (qəbiristanlıqda), lakin o, həmişə bizim xatirələrimizdə yaşayacaq” ötürmək olar.

Övladlarınızın sizə hər zaman və hər bir halda tam etibar etmələri üçün öncədən şərait yaratmağınız olduqca vacibdir. Həyatda baş verən heç bir şey uşağınızın sizə danışmaq istədiyi səmimi hekayələri, bölüşmək istədiyi fəryadları, dərdləri, narahatlıqları, şübhələri və çətinlikləri qədər vacib ola bilməz. Sizinlə övladınız arasında düzgün qurulmuş ünsiyyət müxtəlif vəziyyətlərdə uşağınızın necə hərəkət edəcəyini müəyyən etmək üçün asan şərait yaradacaq. Buna görə də, nə qədər məşğul olsanız da, övladınız sizinlə nəyisə bölüşmək istəyirsə, onu uzaqlaşdırmayın. Hətta dayanmadan çox danışırsa, eyni şeyi dəfələrlə təkrar edirsə belə, onun dinlənilmək hüququnu məhdudlaşdırmayın.

Uşaq anası və ya atası ilə onu narahat edən bir şey haqqında danışmağa çalışırsa, laqeydliklə onu itələmək bağışlanmaz səhvdir və həm uşağa, həm də valideynə baha başa gələ bilər. Əksinə, uşaqları danışmağa, ünsiyyət qurmağa çağırmağı bacarmaq lazımdır. Bu cür söhbətlər zamanı öz uşaqlığınızdakı hadisələri xatırlamaq da yerinə düşər. Uşaqlar adətən belə xatirələrə cəld reaksiya verirlər: “Belə çıxır ki, mənim anam da mənim kimi balaca olub və onun da başına müxtəlif “dəhşətli” hekayələr gəlib”. Əgər uşağın çətin şəraitdə düzgün hərəkət etdiyini başa düşsəniz, onu tərifləməyi də unutmayın. Bu, onun gələcəkdə daha da inamlı olmasına kömək edəcək. Yaxud uşaq səhv bir şey edibsə, qışqırmağa, onu danlamağa ehtiyac yoxdur. Buraxdığı səhvi sakitcə izah edin və bunun mümkün nəticələri haqqında danışın. Yalnız uşaqla daimi təmasda olmaqla, onun qayğısına qalmaqla hər bir məqamı diqqətlə izləyə bilərsiniz. Ona "azadlıq" təmin etmək üçün ilk öncə çox etibar etmək lazımdır. Burada daha bir halı nəzərə almaq lazımdır. Əgər uşaq müəyyən bir çətinlikdə valideynləri ilə əlaqə saxlamırsa, onlara etibar etmirsə, o, başqa insanlardan anlayış gözləyir, haradasa dəstək axtarır. Bu zaman isə tez-tez "yaxşı" dayılar, əmilər yaxud xalalar rolunu oynayan cinayətkarlar vəziyyətdən sui-istifadə edirlər və övladınız tələyə düşür.

Mütəxəssislər müşahidə ediblər ki, uşaqlara qorxulu hekayələr danışaraq onu cinayətkar hücumlardan qorumağa çalışan valideynlər əks nəticə əldə ediblər. Bu onu göstərir ki, hər hansı cinayət məlumatını uşaqlara çatdırmaq effektiv nəticə vermir. Çətin, təhlükəli vəziyyətdə olan uşaq daha həssas olur, çünki ona aşılanan qorxu onu o qədər iflic edir ki, özbaşına heç nə edə bilmir. Qorxu uşağın intuisiyasını boğur, instinktiv olaraq düzgün reaksiyanı gizlədir. Odur ki, əgər uşaqlara bu və ya digər cinayət xarakterli məlumatlar verilirsə, o zaman bu, uşağa xəsarət yetirməyəcək sözlərlə ifadə edilməlidir, xüsusən də onun inkişaf etmiş təxəyyülü və həssas psixikası varsa.

“Təhlükəsiz” məlumatın məqsədində uşağa öz qabiliyyətlərinə inam yaratmaqda durur ki, o, müəyyən davranış qaydalarına ciddi əməl etsə, təhlükəli vəziyyətə düşməyəcək və bu baş verərsə, oradan çıxış yolu tapacaq.

Mütəxəssislər tövsiyə edir ki, uşaqlarınızı sistematik şəkildə məlumatlandırın. Təhlükəsiz davranışı öyrətmək uzun illərin işidir. Burada bir-iki söhbətlə, yaxud təhdidlə heç nəyə nail olmayacaqsınız. Hər bir təhlükəsiz davranış bacarığı tədricən işlənir. Uşağın dediyinizi başa düşüb-düşmədiyini yoxlayın. Düşüncəsində məntiqli olmayanı tapın. Artıq vurğulanıb ki, təhlükəsizlik qaydalarına əməl olunması avtomatik rejimə gətirilməlidir. Yalnız bundan sonra uşağın təhlükəsizliyinə zəmanət verilir.

Eyni zamanda müxtəlif öyrənmə formalarından istifadə etmək effektli ola bilər. Buraya balacalar üçün gəlinciklər və yumuşaq oyuncaqlarla oyunlar (kukla itib, başqasının dayısı kuklanı maşınla aparmaq istəyir və s.), daha böyük uşaqlar üçün isə uyğun səhnələrin (həm evdə, həm də küçədə) oynanılması, təhlükəli vəziyyətdə özünü düzgün aparan uşaqlar haqqında hekayələr, "əgər ... nə edərdin" kimi söhbətlər, öz uşaqlığınızdan olan xatirə hekayələri aid ola bilər.

Unutmayın! Uşaq sizdən - valideynlərdən nümunə götürür. Qoy nümunəniz uşağa hər yerdə intizamlı və düzgün davranışı öyrətsin.

Həmidova Xalidə

Pedaqoq

Uşağın inkişaf dövründə ata həm qız, həm də oğlan üçün güvən nümunəsidir. Uşağın ata ilə ünsiyyəti onun şəxsiyyət kimi formalaşmasına və sosial davranışlarına təsir edir, eyni zamanda xüsusilə gələcək həyatında öz kimliyini ifadə etməsi ata ilə münasibətə bağlıdır. Qız uşaqlarının həyatında anaların, oğlan uşaqlarında isə ataların nümunə yaratmaq müqayisəsi dəyişkəndir. Həmcins olaraq davam etdirilən münasibətlər sosial həyatda müsbət əhəmiyyətini göstərmiş olur.

Oğlan uşaqları ilə münasibətdə atalara tövsiyələr:

1. Birlikdə zaman keçirin. Birlikdə zaman keçirməyi televizora baxmaq və ya söhbət etmək kimi düşünmək lazım deyil. Yaşa uyğun oyunlar oynamaq, kitab oxumaq və birlikdə gəzintiyə çıxmaq münasibətləri inkişaf etdirir. Ata ilə oğulun öz aralarında nələrisə bölüşməyi çox vacibdir.
2. Nümunə olun. Uşağın inkşafında təməl davranışlar üçün nümunə olmaq lazımdır. Uşağın kitab oxumaq vərdişinə sahib olmağını istəyiriksə, evdə kiçik də olsa kitabxana və müntəzəm kitab oxumaq lazımdır. Uşağın pis vərdişlərdən uzaq durması üçün valideynlər özləri pis vərdişlərdən uzaq durmalıdırlar.
3. İntizamı sevginizlə formalaşdırın. Sakit və ədalətli qərarlar verərək uşağın reaksiyalarını müşahidə edin. Uşağın müsbət davranışlarını mükafatlandırın. Mənfi davranışlarını müsbət davranışları ilə müqayisə edin.
4. Bezmədən izah edin. Uşaqlar üçün nələrisə öyrənmək fərdi və fərqli prosesdir. Tədris etmək çətin olsa da, buna səbrlə yanaşın və onu ruhdan salmayın. Yaranmış bütün sualların cavablarının evdə olduğunu nümayiş etdirin.
5. Şəxsiyyət kimi yanaşın. Səhv etməyin - onun təbii halı və haqqı olduğunu göstərin. Fikirlərini sonuna qədər dinləyin. Qərarlarına hörmət edin. Ona qarşı anlayışlı olduğunuzu ifadə edin. Uşaqlar onlara şəxsiyyət kimi yanaşanda səmimi olurlar.
6. Özünə inam qazanmasına dəstək olun. Başqalarının qarşısında onu tənqid etməyin. Səhvlərinin yanında durun. Onu sevdiyinizi və ona dəyər verdiyinizi hiss etdirin. Ona həqiqəti öyrətmək üçün empatiya qurun. Onun da sizinlə empatiya qurmasına nail olun. Müsbət cəhətlərini göstərməsi üçün ona cəsarət verin.
7. Sevginizi göstərin. Oğlan uşağına “Səni sevirəm” ifadəsini işlətməkdən çəkinməyin. Ona sevməyi öyrədin. Özünü və başqalarını sevməyi öyrədin ki, sevginin hər kəsin başa düşdüyü dil olduğunu dərk etsin. Sevginizi sözlə ifadə etməklə yanaşı, fiziki olaraq da göstərin, onu qucaqlayın. Həm fiziki, həm psixoloji inkişaf üçün sevgi ən güclü alətdir.
8. Oğlunuzun anasına dəyər verin. Övladınız sevgini sizdən öyrənir. Uşağınızın anasına hörmət edin və ona sevgi ilə yanaşdığınızı göstərin. Uşağınızın qarşısında mübahisə etməyin. Bütün problemlərin müzakirə yolu ilə həlli olduğunu göstərin. Sizin anası ilə olan münasibətiniz onun əks cins ilə olan münasibətlərini tənzimləyəcək.

Rövşən Nəcəfov

Psixoloq

Kanadada aparılmış bir araşdırmaya görə, 5 yaşından əvvəl anasında olan depressiyaya məruz qalan uşaqlarda sosial, emosional və fiziki sağlamlıqda inkişaf geriliyi olması ehtimalı daha yüksəkdir.

Tədqiqatçılar Manitobada anadan olan (n = 52103) və 2005-2016-cı illər arasında Erkən İnkişaf Alətindən istifadə edilərək inkişaf zəiflikləri qiymətləndirilən və depressiyaya dair məlumatlar da daxil olmaqla anasının sağlamlığı haqqında qeydlər olan uşaqlara aid məlumatları araşdırmışlar. Anaların sağlamlığı haqqında məlumatlar həkim ziyarətləri, xəstəxanaya yerləşdirmə və ya reseptlərə  əsaslanaraq əldə edilmişdir.

Ümumilikdə, 9.938 uşağın (19,1%) anası doğumdan sonrakı beş il ərzində depressiya ilə əlaqədar müalicə almışdı. Tədqiqat zamanı doğum vaxtı ananın yaşı, təhsili, sosial təcrid olunması, ailə vəziyyəti, siqaret çəkməsi, psixotrop maddə istifadəsi, yaşayış yeri və gəliri, habelə uşağın hestasiya yaşı, doğuşun üsulu və uşağın cinsi də daxil olmaqla xüsusiyyətlər nəzərə alınmışdır. Araşdırmalar ana depressiyasına məruz qalmayan uşaqlar ilə müqayisədə, ana depressiyasına məruz qalan uşaqların ən azı bir sahədə inkişafdan geri qalma ehtimalının daha yüksək olduğunu aşkar etdi. Müəyyən olundu ki, ümumiyyətlə, ana depressiyasına məruz qalma ilə əlaqəli ən böyük risklər sosial səriştə, fiziki sağlamlıq, rifah  və emosional yetkinlik ilə əlaqədardır. Araşdırmanın aparıcı müəllifi Kaliforniyadakı Stenford Universitetindən Elizabet Vall-Viller tədqiqatın nəticələri haqqında yazır: "Anada olan depressiyanın ən çox uşağın sosial səriştə, fiziki sağlamlıq və emosional yetkinlik kimi inkişaf sahələrinə təsir etdiyini gördük və doğuşdan dərhal sonra və məktəbəqədər dövrdə bu təsirin daha güclü olduğunu aydınlaşdırdıq. Bu, həm ana, həm də uşaq üçün daha yaxşı nəticələrə gətirib çıxara biləcək müdaxilə nöqtələrini müəyyənləşdirmək və kliniki kömək üçün vacibdir. Ancaq ana depressiyasına məruz qalan uşaqların hamısının açıq inkişaf geriliyi yox idi. Ana depressiyasına məruz qalan cəmi 2.950 (29.5%) uşağın 5 yaşına qədər bir və ya daha çox inkişaf sahəsində geriliyi müəyyən edilmişdir. Bunun səbəbi, depressiyanın geniş bir spektrdə rast gəlinməsi, həmçinin necə müalicə olunması idi. Bir uşaq ana depressiyasına məruz qalir, ancaq ana təsirli bir müalicə alırsa, o zaman bu uşağın ana depressiyasına məruz qalmayan uşağa nisbətən daha çox inkişaf zəifliyi yaşamasını gözləmirik".

Tədqiqat qrupunun bildirdiyinə görə, araşdırma zamanı məhdudiyyətin biri ondan ibarət idi ki, tədqiqatçılar anada depressiyanı müəyyən etmək üçün inzibati bəyanatlardakı məlumatlardan istifadə etmişlər. Beləliklə, cəmiyyətdə analar arasında depressiyanın yayılması tam qiymətləndirilməmiş ola bilər. Tədqiqatçıların ana depressiyasının başlanğıcının dəqiq vaxtı və depressiyanın şiddəti barədə məlumatları yox idi. Tədqiqat zamanı erkən uşaq inkişafına təsir göstərə biləcək tərbiyə tərzləri və ya atalar haqqında məlumatlar da araşdırılmamışdır.

Araşdırmanın müəlliflərindən olan Braun Universitetindən Dr.İ.Yaçmink bildirir: "Bu tədqiqat ana depressiyası ilə inkişaf zəifliyi arasında bir əlaqə olduğunu nümayiş etdirsə də, əksər uşaqlarda heç bir inkişaf zəifliyi yox idi. Bu, uşaqların dayanıqlı olduğunu göstərir. Bu dayanıqlılığa kömək edən qoruyucu amilləri, məsələn, ananın depressiyasına baxmayaraq ana-uşaq münasibətlərinin güclü ola biləcəyi spesifik məqamları, digər uşaq baxıcılarının, məsələn ataların və ailəni dəstəkləyən başqa insanların təsirini müəyyən etmək üçün əlavə araşdırmalara ehtiyac var.”

Mənbə

• Maternal Depression Impacts Child's Early Social, Emotional and Physical Health - Medscape - Aug 17, 2020
• https://bit.ly/2E2t2Np and https://bit.ly/3h6aKJD Pediatrics, online August 17, 2020.

Rübabə Quliyeva

Həkim-pediatr, pedaqoq

Məktəbə psixoloji hazırlıq mövzusu Azərbaycanda son dövrlərdə aktuallığını kəskin şəkildə artırıb. Bunun əsas səbəblərindən biri budur ki, sinifdə şagird sayı çox olduqda tədrisin keyfiyyətini təmin edən maddi-texniki resursların çatışmazlığı yarana bilər ki, bu da öz növbəsində şagirdin təlim motivasiyasına mənfi təsir göstərə bilər. Bu problemin qarşısını almaq məqsədilə uşaqları tədrisə cəlb etməzdən öncə məktəblər uşaqlarda hazırlığın səviyyəsini müəyyən edirlər. Bu hazırlığı yoxlamaq üçün iki əsas yanaşma var: pedaqoji və psixoloji hazırlıq müayinəsi. Məktəblərdə bu yanaşmaların ya hər ikisi, ya da biri tətbiq olunur. Bunları ayırd etmək çox vacibdir.

Psixoloji hazırlıq nədir?

İlk öncə biz mütəxəssis olaraq məktəbə psixoloji hazırlığı pedaqoji hazırlıqdan fərqləndirməliyik. Bunun üçün bilməliyik ki, təlimə pedaqoji hazırlıq deyərkən biz uşaqlarda bilik, bacarıq və vərdişlərin (avtobioqrafik biliklər, təbiət haqqında təsəvvürlər, davranış vərdişləri, kommunikasiya, xarici görünüş, gigiyena, böyüyə hörmət) formalaşma səviyyəsini nəzərdə tuturuq. Lakin təcrübə göstərir ki, bu göstəricilərin proqnoz vermə etibarlılığı çox zəifdir. Məsələn, müəllimə ilk görüşdə sakit görünən bir uşaq təlim zamanı dəcəllik edə bilər. Yaxud əksinə, dəcəl görünən bir uşaq təlimdə yüksək akademik nailiyyət əldə edə bilər. Pedaqoji hazırlığı yoxlamağın məqsədi uşağın məktəbə hazırlığını müəyyən etməkdir.

Təlimə psixoloji hazırlıq isə uşağın psixoloji yeniliklərə, yeni sosial inkişaf şərtlərinə uyğun formalaşmasıdır. Bu olmadığı zaman məktəbə getməkdən imtina, somatik əlamətlər (qarınağrısı, başağrısı və s.) özünü büruzə verir. Psixoloji hazırlığın müayinəsi sadalanan problemlərin qarşısını almaq, uşaqlara psixoloji yeniliklərin formalaşmasında dəstək olmaqdır. Psixoloji olaraq hazır olmayan uşaqlar risk qrupuna daxil olur. Daha sonra ya psixoloq tərəfindən müşayiət olunmalıdır, ya da valideynlərə lazımi psixoloji keyfiyyətlərin yaranması üçün müvafiq tövsiyələr verilməlidir. Psixoloji hazırlığın məqsədi korreksiya edici işdir, uşaqların məktəbə seçimi deyil.

Məktəbəqədər dövrün psixoloji yeniliklərində psixoloji hazırlığın əsasən aşağıdakı komponentləri ehtiva olunur:

1. Zəka hazırlığı

Məktəbəqədər dövrdə uşaqda zəka bu göstəricilər əsasında ölçülə bilər: ümumilləşdirmə səviyyəsi (burada uşaqlarda anlayışların formalaşmasını yoxlayırıq) və əyani-obrazlı təfəkkürün inkişafının ölçülməsi.

1. Motivasiya hazırlığı

Motivasiya sahəsində məktəbəqədər dövrün sonunda psixoloji hazırlığın təmin edilməsi üçün aşağıdakı şərtlər yerinə yetirməlidir:

• yeni motivlər (təlabatlar, xüsusəndə sosial təlabatlar) yaranmalıdır. Sosial motivlərə rəqabət, dəstək, kömək, nailiyyət, cəmiyyət tərəfindən tanıma kimi istəklər aiddir;
• məktəbəqədər dövrün sonunda uşağa artıq bəlli olur ki, onu ətrafın gözündə  əhəmiyyətli edən onun həyata keçirdiyi fəaliyyətdir. Öyrənmə ilə müqayisədə oyunun fəaliyyət olaraq cəmiyyət tərəfindən əhəmiyyəti daha aşağıdır. Bu da öz növbəsində uşaqda öyrənmə motivasiyasının yaranmasına səbəb olur;
• motivlər iyerarxiya şəklində olur. Yəni öyrənmə motivləri geniş sosial motivlərin (yeni nəsə öyrənmək), təlim-tədris və özünütəhsil (bilik və bacarıqlara müstəqil yiyələnmə) motivlərinin əlaqəsi ilə yaranır. Onların arasında biri aparacı olur. Beləliklə motivasiya sahəsində motivlərin arasında iyerarxik əlaqələr formaşır.

1. Emosional-iradi hazırlıq

İradəlilik qaydalar və təlimata uyğun davranmaq bacarığına deyilir. Bu uşağın dərs zamanı müəllim tərəfindən verilən tələblərin və qarşısında qoyulan qaydaların “nə dərəcədə yerinə yetirə biləcək?” sualına cavab verir.

1. Komunikativ hazırlıq

Komunikativ hazırlığa misal olaraq böyüyə xitab edərkən “Siz” əvəzliyinin və bu əvəzliyə uyğun şəkilçilərin istifadə bacarığını göstərmək olar.

Mənbələr

1. Гуткина Н.И. Психологическая готовность к школе. — — М.: Академический Проект, 2000. — 3-е изд., перераб. и доп. — 184 с. — (Руководство практического психолога);
2. Карабанова О.А. Возрастная психология: Конспект лекций. Айрис-Пресс, 2005.-240 с.

Uşaq inkişafında etdiyimiz xətalar və doğru addımlar

Uşaq inkişafının ən mühüm dövrlərindən olan 0-5 yaş arası dövr bu gün hamının diqqət mərkəzindədir. Bu dövr uşaq inkişafının açar/qızıl dövrü adlanır. Bütün gələcək bacarıqların əsası məhz bu dövrdə qoyulur.

Soruşa bilərsiniz, niyə məhz bu dövr?

Bu insanın inkişaf qanunauyğunluğu ilə əlaqədar olan bir prosesdir. Belə ki, 0-5 yaş dövründə beyində sinaps dediyimiz sinir yolları o qədər sürətlə qurulmağa başlayır ki, istər fiziki, istərsə də əqli bacarıqlar insan həyatının sonrakı heç bir dövründə bu dövrdə olduğu kimi sürətli inkişafa malik olmur. Bu dövrdə yaranmış aktiv hüceyrələr, sinir yolları gələcəkdə yeni və daha mürəkkəb fəaliyyətlər üçün istifadə edilir. Biz bu dövrdə uşağa inkişaf etmək üçün nə qədər çox stimul versək, nə qədər çox o sinir yollarını işlətsək onlar bir o qədər də çox davamlı olacaqdır, istifadə etmədiyimiz təqdirdə isə onlar məhv olurlar.

Xalq arasında belə bir söz var: uşağın beyni ağ vərəqdir nə yazacayıqsa o da yazılacaq. Əvvəllər belə hesab edirdilər ki, bütün uşaqlar əvvəlcədən müəyyən edilmiş bir yolla, eyni şəkildə inkişaf edirlər. Lakin uşaq inkişafı barədə aparılan tədqiqat işləri və müasir nəzəriyyələr uşağın mədəni, sosial, fiziki vəziyyətinin və ətraf mühitin onun inkişafına təsir etdiyini göstərir.

Bu gün məlumdur ki, öyrənmək digəri ilə qarşılıqlı əlaqə zamanı baş verir. Uşağın həyatının ilk illərində qarşılıqlı ünsiyyətdə olduğu ilk insan, həmçinin uşağın inkişafında böyük rolu olan insan məhz valideyndir. Buna görə də ilk olaraq valideynlər uşaq inkişafı barədə mütləq maariflənməli, məlumatlı olmalıdırlar və hətta bunu artıq uşağı dünyaya gətirməyi planlaşdırdıqları zaman etməyə başlamalıdırlar.

Valideynlər bilməlidirlər ki, 0-3 yaş dövründə onların uşağın inkişafına qoyduqları hər bir zəhmət, hər bir xərc gələcəkdə onlara dəfələrlə cox bəhrə/qazanc verəcəkdir.

Buna görə də əziz valideynlər, uşaqlarınıza istər maddi baxımdan, istərsə də mənəvi baxımdan daha çox şeylər verməyə çalışın, onlara kifayət qədər zaman ayırın! Onlarla vaxt keçirin. Deyirlər bir insanın digərinə verə biləcəyi ən qiymətli sərvət zamandır!

Mən uşaqla birlikdə vaxt keçirmək deyəndə sadəcə uşaqla eyni otaqda olmağı deyil, onunla hər hansı fəaliyyəti birlikdə yerinə yetirməyi nəzərdə tuturam.

Bu mövzuya toxunmuşkən erkən müəyyənləşdirmədən də danışmamaq mümkün deyil. Erkən müəyyənləşdirmə deyəndə uşaqda olan hər hansı inkişafdan geri qalmanın vaxtında, yəni qeyd etdiyimiz bu dövr ərzində müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Çünki bu yaş aralığında aşkar edilən geriqalmanın bərpası əksərən mümkün olur və ya mümkünə yaxın olur.

Uşaq inkişafı barədə doğru məlumata malik olan valideyn öz uşağında olan hər hansı bir bacarığın inkişafında geriqalmanı zamanında görə bilir

Çox təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda bu sahədə vəziyyət o qədər də ürəkaçan deyil. Çünki müəyyən səbəblər üzündən əksər hallarda valideynlər gözləmə mövqeyi tutaraq hər hansı problem hiss etdikdə belə düzəlməsinə ümid edirlər və nəticədə bu qızıl dövrü itirmiş olurlar.

Sözüm valideynlərədir.

Gəlin gələcəyimiz olan uşaqların taleyinə biganə yanaşmayaq! Uşağın əvəzinə nəyisə etməkdənsə onunla birlikdə etməyə zaman ayıraq! Bu halda biz uşağımızın inkişafında olan hər hansı problemi gözdən qaçırmamaqla bərabər uşağın özünün edərək bacarıq qazanmasına nail olmuş olacayıq. Gözümüzə dəyən ilk şübhəmizdə gözləmə mövqeyi tutmayaq və ya əmisi, atası, xalasında da belə idi deyən yaxınlarımızdan deyil, mütəxəssisdən məsləhət alaq! Gəlin onların inkişafında nəzərdən qaçırdığımız ən incə məqamın gələcəkdə böyük fəsadlara səbəb olmasına yol verməyək!

Özümüz də oxuyaq, öyrənək və öyrədək!

Ülviyyə Mirzəyeva

Uşaq inkişafı üzrə mütəxəssis, həkim

Valideynlər uşağı üçün ən yaxşısını istədikdə, onu həyatın problemlərindən və çətinliklərindən qorumağa çalışdıqda, unudurlar ki, onların əsas vəzifəsi uşaqlara müstəqil şəkildə yaşamağı öyrətməkdir. Valideynlərin belə “ifrat” dərəcədə qayğıkeşliyi hipernəzarət adlanır. Ancaq bunun tam əksi olan hal – hiponəzarət, yəni valideyn tərəfindən uşağa lazımi nəzarətin olmaması halları da müşahidə edilir. Bu cür hallarda valideynlər uşağın tərbiyəsini şansa buraxır, uşaqla emosional əlaqə qurmur, onunla tərbiyəvi söhbətlər aparmır, ona zəruri qayğı göstərmirlər.

Hiponəzarətin səbəbləri:

Uşağın doğulmasına hazırlıq

Gənclər, xüsusilə erkən evlənənlər, çox vaxt uşaqların doğulmasına hazır olmurlar. Onlarda infantilizm (uşaqyana düşünücə və davranış) yüksək səviyyədə müşahidə olunur, övladlarına görə həyatlarını dəyişdirmək, vaxtlarını qurban vermək istəmirlər. Buna görə də uşağa fiziki qayğı göstərir, sadəcə onun fizioloji ehtiyaclarını ödəməklə kifayətlənirlər. Bu cür valideynlər hər şeyi uşağın özünün öyrənəcəyini düşünürlər.

Valideynliyə hazırlıq

Valideynin yetkinliyi birmənalı olaraq yaşla əlaqəli deyil. Yeni bir insanın dünyaya gəlməsi cütlüyün həyatını tamamilə dəyişdirir, yeni bir gerçəkliyin meydana gəlməsinə və müəyyən narahatlığa səbəb olur. Ancaq valideynlər əvvəlki həyat tərzindən imtina etmədikdə uşağa lazımi qayğı göstərə bilmirlər. Hətta elə hallar olur ki, valideyn özünü kiçik bir uşaq kimi hiss edir, əzizlənməyə, qayğıya ehtiyac duyur, heç bir məsuliyyət daşımaq istəmir.

Uşaqdan imtina

Arzuolunmayan hamiləlik, boşanma, valideynlərin karyera uğursuzluğu və s. kimi halların neqativ nəticəsi uşaqlardan da yan keçmir. Çünki bu cür vəziyyətlərdə valideynlər uşağa lazımi qayğı göstərə bilmirlər, uşaqla ünsiyyət və ona qayğı minimuma enir. Belə olan halda uşaq müstəqil böyüyür, ancaq xoşbəxt olmur.

Valideynlik hisslərinin olmaması

Ailədə körpənin dünyaya gəlməsi ilə analıq və ya atalıq hissi heç də qeyri-iradi yaranmır. Bunun üçün uşağa qayğı göstərmək, onun əziyyətini çəkmək lazımdır. Bu çətinliyə qatlaşmayan insanlarda isə valideynlik instinkti inkişaf etmir. Bundan başqa, ailədə valideynlər arasında xoş münasibətin olmaması da uşaqların sağlam inkişafına mənfi təsir göstərir.

Uşaqlarına az nəzarət göstərən valideyn hərəkətləri:

1. Övladın problemlərinə diqqətsizlik;
2. Uşağa kömək etməkdən çəkinmək;
3. Övladının davranışına görə qıcıqlanma;
4. Valideyn eqoizminin təzahürü;
5. Uşaqla ünsiyyətdən bir bəhanə ilə qaçmaq.

Hipoqayğı yalnız nəzarətin az olması deyil, həm də sevginin az olması, valideynlə övlad arasında emosional bağın zəif olmasıdır. Valideynlərinin sevgisini və ya qayğısını hiss etməyən uşaqlarda şəxsiyyət dəyişikliyi müşahidə olunur, inkişaf ləngiyir, emosional və sosial sferada pozuntular qeyd olunur. Dəyərsizlik hissini yaşamaq onlarda başqalarına qarşı laqeydlik, qəddarlıq hissini yaradır.

Amerikalı alimlərin son araşdırmasına görə, uşaqlıqda valideynləri ilə münasibətləri haqqında yaxşı xatirələri olan insanlar yetkinlik yaşlarında daha sağlam olur, depressiya və xroniki xəstəliklərdən daha az əziyyət çəkirlər.

Uşaqda hiponəzarətin "simptomları"

Özünü tənha, lazımsız hiss edən bir uşaq, özünü rəddedilmiş kimi aparır. Diqqət və sevgiyə çox ehtiyacı olan uşaqlara özlərini demonstrativ aparmaq xasdır, yəni onlar davranışları ilə diqqət çəkməyə çalışır, hətta mənfi olsa belə, bununla uşaqlar valideynlərindən reaksiya almağa çalışırlar. Hiponəzarətin göstəricilərindən biri də uşağın virtual aləmə qapanmasıdır. Ana və atanın qayğısından məhrum olduğunu fərq edən uşaq real həyatdan qaçır, virtual aləmdə özünə sığınacaq axtarır.

Nə etməli?

Əgər övladınızın qayğıya ehtiyacı varsa, amma siz zamanla nəyin yaxşı və nəyin pis olduğunu həyatın övladınıza göstərəcəyini düşünürsünüzsə, bu fikirdən dərhal daşınmalı və övladınızın qayğısına qalmalısınız. Uşağa qayğı göstərmək, onun sevgisini qazanmaq isə heç də çətin deyil. Bunun üçün sadəcə:

• Övladınızla birgə oxuyun, rəsm çəkin, filmlərə baxın, qəhrəmanları və hadisələri müzakirə edin, uşağınızın fikrini soruşun və ona münasibət bildirin;
• Uşağınıza onu sevdiyinizi və sizin üçün nə qədər vacib olduğunu söyləyin;
• Uşağa problemlərini həll etməyə kömək edin;
• Övladınızla məsləhətləşin, onun fikirinin sizin üçün vacib olduğunu göstərin;
• Tez-tez qucaqlayın və öpün;
• Birlikdə sevinin və bəzən dəcəlik edin;
• Uşaqları gəzintilərə aparın;
• Uşağınızı qoruyun, onun tərəfini saxlayın;
• Uşaq yanılırsa belə, onu dərhal günahlandırmayın;
• Uşağın həyatına maraq göstərin.

Əgər övladınızı sevmədiyinizi hiss edirsinizsə, onun yalnız mənfi cəhətlərini görürsünüzsə və özünüzə bu hissə görə bəraət qazandırırsınızsa, ümumilikdə bu hallar uzun müddət davam edirsə, demək ki, ailə psixoterapiyasına ehtiyac vardır.

Sara Məmmədsalahova

Bağlılıq valideynlə uşaq arasında olan emosional bir əlaqəolub, sıxıntı, yorğunluq, narahatlıq və xəstəlik zamanı stresin tənzimlənməsində əsas rol oynayır. Bağlılıq kiçik uşaqların ətraf mühiti (burada mənfi stimullar olsa belə) araşdırmasına kömək edir.

Bağlılıq mövzusu uşaq evlərində böyüyən uşaqlar üçün xüsusilə aktualdır. Hələ 1952-ci ildə psixoloq və psixoanalitikC.Boulbi analardan erkən ayrılmanın və institualizasiyanın mənfi nəticələri haqqında fikirlər bildirmişdi. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına verdiyi bir hesabatda o, bu təsirləri ətraflı izah etmiş və kiçik uşaqların uşaq müəssisələrinə və qurumlara yerləşdirilməsinin mənfi cəhətlərini göstərmiş, uşaqların məsuliyyətli və sevgi doluqayğı ala biləcəyi isti ailə mühitində qalmasının və ya başqaailələrə yerləşdirilməsinin vacibliyini bildirmişdi. Boulbinin orjinal tezisi bundan ibarət idi ki, körpələrin həssas, fərdiləşdirilmiş və sevgi dolu bir qayğıya ehtiyacı var və bu cür qayğıkeşliyin olması körpələrdə təhlükəsizlik və ətrafındakı dünyaya güvən hissini inkişaf etdirməyə imkan yaradır. Bu, digər insanlarla da sosial əlaqələrin inkişafı üçün təməl və model kimi xidmət edir. Baxıcılar və körpələr arasındakı bu erkən münasibət böyüdükcə uşağın digər böyüklər və yaşıdları ilə münasibətlərinin prototipini təşkil edə bilər.

Uşaq evlərində əlverişsiz şəraitdə böyümənin zərərli olduğuna, beynin inkişafı və davranışa mənfi təsir etdiyinə və psixopatologiya riskini çox artırdığına dair əhəmiyyətli elmi dəlillər mövcuddur. Bu cür sosial əlverişsiz şəraitdə böyüyən uşaqlarda beyində boz maddə daha az olur, diqqət pozuntusu, eləcə də psixiatrik problemlərinmüxtəlif formalarına daha çox rast gəlinir. Qurumlarda erkən yetişdirilmənin ictimai münasibətlərin inkişafına mənfi təsirlərgöstərdiyi barədə də məlumatlar var. Ancaq dünyanın bir çox yerində tərk edilmiş və ya kimsəsiz uşaq hələ də əlverişsiz müəssisələrdə (uşaq evlərində) böyüyür.

Bu, mövzu ilə bağlı ən ibrətverici hadisələrdən biri də Rumıniya uşaq evləri ilə bağlıdır. Rumıniyadakı repressiv Çauşesku rejiminin dəhşətli təzahürlərindən biri də əhalinin sayınıvə beləliklə işçi qüvvəsini artırmaq məqsədi ilə qəbul edilmiş kontrasepsiya və abortun qadağan edilməsi haqqında fərman idi (1966). Yeni qanunlara riayət edilməsinə gizli polis nəzarət edirdi. Uşaq sayı 5-dən az olan ailələr isə özəl vergi ödəməyə məcbur idilər. Doğum sayı beləcə birdən-birə artmışdı. Eyni zamanda,gözlənilməyən problemlər meydana çıxmışdı. Uşaqlarının baxım məsrəflərini qarşılaya bilməyən bir çox yoxsul ailə onları uşaq evlərinə buraxmaq məcburiyyətində qalırdılar. Çauşeski hakimiyyətinin devrildiyi 1989-cu ildə uşaq evlərinə tərk edilmiş uşaqların sayı 17.000 idi. 

Yetərincə qidalanmayan və həddən artıq gigiyenik olmayan şəraitdə yaşayan uşaqlara qarşı laqeyd və qəddar münasibət hökm sürürdü. Uşaq evlərində geyim çatışmırdı, soyuq idi və uşaqlar tibbi yardım almırdılar. Ancaq ən pisi mental və sensor stimullaşmanın, insan sevgisinin, yaxınlığının və şəfqətin tamamilə olmaması idi. Uşaqlar çılpaq divarlarla əhatə olunmuşdu, oyuncaqlar və kitablar yox idi. Uşaqlar beşiklərdə saxlanılırdı, fiziki cəhətdən zəif idilər. Psixososial deprivasiya o dərəcədə idi ki, qonaqlar görünəndə uşaqlar onları əhatə edir, dizlərinə dırmaşmağa çalışır, qucaqlayır və ya əllərindən tuturdular. Amerikalı psixoloq və tədqiqatçı alim Ç.Nelson ziyarətçilər arasında idi. Rumıniya uşaq evlərinin məhrumiyyət mühitini gördükdən sonra Nelson və həmkarları bu cür yaşayış şərtlərinin uşaq inkişafına emosional və koqnitiv təsirlərini öyrənmək üçün 2000-ci ildə Buxarest Erkən Müdaxilə Layihəsini (BEML) başlatdılar. BEML uşaq evlərinə və ailələrə yerləşdirilmiş uşaqlar haqqında ilk və yeganə nəzarət  edilən randomizə olunmuş araşdırma olub, bağlılığın vacibliyinə və uşağa qayğı göstərilməməsinin mənfi nəticələrinə dair Boulbi tərəfindən irəli sürülən fikirləri ciddi şəkildə sınamaq imkanı verir.

Tədqiqatın metodları və gedişi

Rumıniyanın Buxarest şəhərində Çavuşesku rejiminin yıxılmasından on il sonra başlayan araşdırmada şəhərdəki uşaq evlərinə yerləşdirilmiş kiçik uşaqlar nümunə üçün seçilmişdi. Hələ də bu institusional şəraitdə yaşayan uşaqlar (ortalama yaş 22 aylıq) idrak, beyin fəaliyyəti daxil olmaqla geniş diapazonlu bir çox sahələr üzrə qiymətləndirilmişdi. Bu ilkin qiymətləndirmədən sonra uşaqlar (n = 136) artıq qayğı daxilində uşaq evlərində və ya mümkün olduqda qurumlardan uzaqlaşdırılaraq əvəzedici ailələrin himayəsində yaşamağa davam edirdilər. Bu uşaqları qəbul edən ailələr tədqiqatçılar tərəfindən yoxlanılırdı. Müayinə və müdaxilə boyunca (hər uşaq 54 aylıq yaşa çatana qədər) bu ailələrə uşaqlara qulluq üçün əhəmiyyətli psixoloji və iqtisadi dəstək verilirdi. 

BEML çərçivəsində layihədə iştirak edən və uşaq evlərində yerləşdirilmiş bütün uşaqlar üçün bağlılıq səviyyəsi təsadüfi randomizasiya mərhələsindən əvvəl qiymətləndirilmişdir. Uşaqların çoxu uşağına adekvat cavab verə bilməyən və lazımlı hərəkətləri etməyə qadir olmayan "köməksiz" anaların uşaqlarına xas olan bir etibarsız və nizamlanmamış bağlılıq nümunəsini göstərmişdi.

Uşaqlarda 30, 42 və 54 aylıq dövrlərdə və sonradan 8 və 12 yaşlarında 
müdaxilənin bağlılığa təsiri təkrar qiymətləndirildi. Bu, valideynlərlə yaxın emosional təmas olmaması nəticəsində ortaya çıxan psixi pozuntu olub, qorxu, həddindən artıq sayıqlıq, həmyaşıdları ilə münasibət qura bilməmək, aqressivlik (reaktiv bağlanma pozuntusu) və ya "yapışqanlıq" (diqqəti cəlb etmək üçün tanımadığı insanlara qarşı ayrı-seçkilik etmədən səmimi davranış – ifrat bağlanma pozuntusu) ilə ifadə edilir. Foster qrupundakı uşaqlarda zaman keçdikcə reaktiv bağlanma pozuntusu əlamətlərində əhəmiyyətli dərəcədə azalma müəyyən olunmuşdur.

Təkrar qiymətləndirmə zamanı 42 aylıq dövrdə ailələrə yerləşdirilən uşaqlar uşaq evlərində yaşayan uşaqlarla (17,5%) müqayisədə daha yüksək etibarlı bağlılıq səviyyəsi (49,2%) göstərdilər. Eyni zamanda, 24 aydan yuxarı yaşda əvəzedici ailələrdə yerləşdirilmiş uşaqlarla müqayisədə, ailələrə 24 ayadəkyerləşdirilən uşaqlar arasında etibarlı bağlılıq səviyyəsi xeyli yüksək idi. Bu, uşağın baxıcısına heç bir bağlılıq göstərmədiyi ən ekstremal vəziyyətdə belə elastiklik səviyyəsinin saxlanıldığını,növbəti yetkin baxıcı ilə etibarlı uyğunlaşma əlaqəsinin formalaşması üçün kifayət olduğunu göstərir. Bununla birlikdə, bu plastiklik məhdud deyil və "zaman pəncərəsi" var. Məlumatlar göstərir ki, uşaq adekvat bir ailə mühitinə nə qədər tez yerləşdirilərsə, məhrumiyyətin zərərli təsirindən qurtulma ehtimalı o qədər yüksək olur. Yəni nə qədər tez olarsa, bir o qədər yaxşıdır. 

Nəticələr

BEML (Rumıniyalı kimsəsiz uşaqların araşdırılmasına əsasən)inkişafın kritik dövrlərində erkən psixososial deprivasiyanın uşaqlıqda və sonrakı illərdə uşağın nevroloji, bioloji inkişafına təsirini, institusional təhsilin bağlılığın formalaşmasında mənfi rolunu, ailələrə yerləşdirilən uşaqlarda daha yüksək etibarlı bağlılıq səviyyəsi olduğunu göstərdi.

Mənbə

1. Early Psychosocial Deprivation: Longitudinal Studies (Romanian Orphans' Case). Konsul'tativnaya psikhologiya i psikhoterapiya = Counseling Psychology and Psychotherapy, 2019. Vol. 27, no. 2, pp. 167–177. doi:10.17759/cpp.2019270211. 

Rübabə Quliyeva

Həkim-pediatr, pedaqoq

Qorxu nədir?

Qorxu təhlükəli amillərin təsirinə cavab olaraq yaranan, özünüqoruma instinktinə əsaslanan bir hissdir. Uşaqlarda qorxuların spesifik xüsusiyyəti budur ki, bu qorxular birbaşa təhlükə ilə əlaqəli deyil. Uşaqlarda qorxular əsasən yaxın insanlardan aldıqları məlumatlar və bu məlumatları öz təsəvvür və təxəyyüllərində canlandırmaqdan yaranır.

Uşaqlıq qorxularının səbəbləri

Uşaqlıq qorxularının ən əsas səbəbi  yaşanan travmatik vəziyyətdir. Məsələn, bir uşağı it dişləyirsə, gələcəkdə itlərdən qorxması ehtimalı yüksəkdir. Valideynlər körpəni nağıl personajları ilə qorxudaraq, öz məqsədlərinə çatmağa çalışırlarsa, uşaq tək və ya qaranlıqda qalmaqdan qorxa bilər. Valideynlər tez-tez belə ifadələrlə işlədir: “Ehtiyatlı ol, yıxılarsan, ayağını sındırarsan." Bu cür ifadələrdən uşaq yalnız ikinci hissəni qavrayır. Hələ də nə üçün xəbərdar edildiyini tam başa düşməyərək uşaq davamlı qorxulara çevrilə bilən narahatlıq hissi ilə dolur. Ailədə müxtəlif konfliktlər və müzakirə olunan hadisələr uşaqların diqqətindən kənarda qalmır, bu da qorxu hissinə əsas yaradır.

Uşaq qorxularının əsasında müxtəlif səbəblər dura bilər:

1. Həddən artıq qayğı. Uşaqlar bəzən valideynləri tərəfindən həddindən artıq nəzarətə məruz qalırlar, davamlı olaraq hər yerdə onları təhlükə gözlədiyini eşidirlər. Bu, uşaqları özünəinamsız və qorxaq edir. Ümumiyyətlə müasir dövrdə böyük şəhərlərdə intensiv, streslə dolu həyat tərzi uşaqların psixikasına təsir edərək onu daha da həssas edir.
2. Qayğının az olması. Valideynlər həddindən artıq iş yükü səbəbindən uşaqlarla çox az ünsiyyətdə olurlar. Bu boşluğu kompüter oyunları və televiziya proqramları əvəz edir. Buna görə uşaqla hər gün ən azı bir neçə saat faydalı ünsiyyət qurmaq, birgə gəzintiyə çıxmaq, oynamaq və maraqlı məqamları müzakirə etmək lazımdır.
3. Fiziki fəaliyyətin az olması. Kifayət qədər fiziki aktivliyin olmaması da qorxuya səbəb ola bilər.
4. Valideynin uşağa qarşı aqressiv münasibəti. Ailədə ana və ya ata lider mövqe tutursa və tez-tez digər ailə üzvlərinə qarşı aqressiv davranırsa uşaqda qorxuların yaranması demək olar ki, qaçılmazdır. Uşaq valideyni onu təhlükədən qoruyan bir obyekt olaraq qəbul etmir. Belə olduqda uşaq özünü təhlükəsizlikdə hissi etmir və onda qorxu yaranır.
5. Ailədə qeyri-sabit atmosfer. Ailədəki qeyri-sabit emosional vəziyyət, ailə üzvləri arasında tez-tez yaşanan qalmaqallar, qarşılıqlı anlaşma və dəstəyin olmaması uşağın ailədə yaşadığı xroniki narahatlığa səbəb olur. Zamanla bu qorxulara səbəb ola bilər.
6. Uşaqda psixoloji və psixi pozuntuların olması. Qorxu səbəblərindən biri də uşaqda nevrozun olmasıdır. Bu vəziyyət mütləq mütəxəssis tərəfindən müalicə olunmalıdır.

Qorxuları üç növə ayırmaq olar:

1. Obsessiv qorxular

Uşaq bu qorxuları müəyyən şəraitdə yaşayır, bu da panikaya səbəb ola bilər. Məsələn, yüksəkliklərdən, açıq sahələrdən, geniş kütlə toplanan yerlərdən və s.

1. Sayrışan hallar

Belə qorxuların olması uşağın psixikasında ciddi problemlərin olduğunu göstərir. Onların səbəbini tapmaq və məntiqli izah etmək mümkün deyil. Məsələn, bir uşaq müəyyən bir oyuncaq ilə oynamaqdan, müəyyən paltar geyinməkdən, çətir açmaqdan və s. qorxur. Ancaq körpənizdə belə bir qorxu hissi müşahidə etsəniz, dərhal narahat olmamalı, səbəbini tapmağa çalışmalısınız. Bəlkə də obyektiv səbəblərə görə müəyyən bir oyuncaq ilə oynamaq istəmir. Məsələn, o, bu oyuncaq ilə oynayanda yıxılıb və bu oyuncaq onda ağrı ilə assosiasiya olunur.

1. Yüksək əhəmiyətli qorxular

Bu qorxular uşağın xəyalının məhsuludur. Buna 90% hallarda rast gəlinir. Əvvəlcə bu cür qorxular həyatdakı müəyyən bir vəziyyəti ilə əlaqələndirilir. Lakin sonra uşağın düşüncələrini o qədər zəbt edir ki, o başqa heç nə barəsində düşünə bilmir. Məsələn, uşaqların xəyalında qaranlıq qorxusu əcaib məxluqlarla assosiasiya olunur.

Yaşla əlaqəli uşaqlıq qorxuları

Psixoloqlar müəyyən bir yaş dövründə ortaya çıxan, düzgün inkişaf zamanı yox olan qorxuları, normaya uyğun hesab edirlər: 

• 0-6 ay –  ananın olmaması və ya onun əhvalındakı dəyişikliklər, qəfil hərəkətlər və yüksək səslər;
• 7-12 ay – yüksək səslər, uşağın ilk dəfə gördüyü insanlar, məkanın dəyişməsi, hündürlük;
• 1-2 yaş – yüksək səslər, valideynlərdən ayrılmaq, pis xəyallar, yad insanlar, zədə almaq, emosional və fiziki funksiyalar üzərində nəzarəti itirmək;
• 2-2,5 yaş – valideynlərini itirmək qorxusu, eyni yaşda tanımadığı uşaqlar, zərb səsləri,  mühitdəki dəyişikliklər, təbiət təzahürləri - ildırım, şimşək, yağış;
• 2-3 il – böyük, tanış olmayan, "özündə təhlükə daşıyan" əşyalar (məsələn, paltaryuyan maşın), adi həyat tərzində dəyişiklik, fövqəladə hadisələr (ölüm, boşanma və s.), adət edilmiş əşyaların yerlərinin dəyişməsi;
• 3-5 il – ölüm (həyatın sonsuz olmadığını başa düşürlər), kabuslar,  təbii fəlakətlər, xəstəliklər və cərrahiyyə əməliyyatları, heyvanlar;
• 6-7 yaş – nağıl personajları (ifritələr, ruhlar), itirmək qorxusu (ana və atanı itirmək və ya itkin düşmək), tənhalıq, məktəblə əlaqəli qorxular, valideynlərin məktəbdəki gözləntilərinə cavab verə bilməmək, fiziki zorakılıq;
• 7-8 il – qaranlıq, dəhşətli yerlər (zirzəmi, gizli yerlər), təbii və digər fəlakətlər, yaxınların diqqət və sevgisini itirmək, məktəbə gecikmək, məktəbdən və ya evdən qovulmaq, fiziki cəza, sinif yoldaşları tərəfindən  qəbul olunmamaq;
• 8-9 yaş – oyunlarda, məktəbdə özünü doğrultmamaq, yalan və ya arzuolunmaz davranışa yol vermək, fiziki zorakılıq qorxusu, valideynləri itirmək, valideynlərlə mübahisə;
• 9-11 yaş – məktəbdə və ya idmanda uğur qazana bilməmək, xəstəliklər, heyvanlar, hündürlük, təhlükli insanlar (narkomanlar, xuliqanlar, sərxoşlar və s.);
• 11-13 yaş – məğlubiyyət, öz görünüşü və cəlbediciliyi, xəstəlik və ölüm, cinsi istismar, böyüklərdən gələn tənqid, özünü doğrulda bilməmək, şəxsi əşyaların itirmək.

Uşağımıza necə kömək edə bilərik?

Aradan qaldırılmayan qorxular həmyaşıdlarla ünsiyyət qura bilməmək, aqressivlik, sosial uyğunlaşmanın olmaması, nevroz və komplekslər kimi mənfi nəticələrə səbəb ola bilər. Uşağa kömək etməyin ilk addımı qorxunu müəyyənləşdirməkdir. Valideyn uşağın qorxuları barədə çox yumşaq, rahatlıqla, heç birinin üzərinə diqqət yönəltməyərək soruşa bilər. Qorxu hallarını müəyyən etdiyiniz zaman, sakit  reaksiya verin, çünki uşaq sizin emosional vəziyyətinizi oxuyur. Qorxu anında uşadan hansı orqanının narahatlıq keçirdiniyini soruşun, daha sonra birlikdə rahat və dərindən nəfəs alın, narahatlıq keçirən bədən üzvlərinin necə sakitləşdiyini təsəvvürünüzdə canlandırın.

Körpəni qucaqlayın, fiziki olaraq onu necə qoruduğunuzu hiss etdirin. Toxunma təması həmişə qorxu və stresi rahatlaşdıran ən təsirli vasitədir. Başqa bir effektiv metod körpə ilə birlikdə qorxu haqqında nağıl yazmaqdır. Nağılın sonu əsas qəhramanın bu qorxu üzərində qələbəsi ilə bitməlidir.

Qorxunun rəsmini çəkmək də maraqlı və faydalı bir fəaliyyətdir. Rəsm çəkən zaman söhbət aparın, uşaqdan qorxusu barədə soruşun və həll yollarını axtarmağı təklif edin. Sonda qorxunun rəsmini yandıraraq uşaqğa izahla təlqin edirsiz ki, qoru artıq məhv oldu və onu bir daha narahat etməyəcək.

Bundan başqa, səhnələşdirmə və ya oyun qorxularla mübarizədə çox yaxşı təsir göstərir. Bu metod əsasən qrup şəklində tətbiq olunur. Belə ki, uşaqlar qorxuları haqqında hekayələr hazırlayır və bu onu rollu oyunlar vasitəsilə canlandırırlar. Əlbəttə ki, sonra qorxu üzərində qələbə çalınır.

Bütün bunlar faydasızdırsa və uşağın qorxuları hələ də davam edirsə, mütləq psixoloqa müraciət etmək lazımdır.

İnsan münasibətlərində tez-tez rast gəlinən qısqanclıq hissi balanslı olduğu müddət ərzində həyatda olması lazım olan bir hissdir. Ancaq normal həddi aşan və əsas tətikləyici faktoru itirmə qorxusu olan qısqanclıq uşaqların həm özlərini qəbul etmələrinə,həm də ətrafdakı insanlarla balanslı münasibət qurmasına maneolur. 

Bacı-qardaş qısqanclığının öhdəsindən bunları edərək gələ bilərsiniz:

• Ailə birliyini önəmsəyin. Ailə olaraq birlikdə vaxt keçirmək bacı-qardaşlar arasında münasibətləri gücləndirir. Birgə fəaliyyətlə məşğul olmaq hər bir uşağa ailədə dəyərli və xüsusi olduğunu hiss etdirir.

• Hər bir uşağın xüsusiyyətlərinə diqqət yetirin. Hər bir uşağın özünəməxsus qabiliyyətləri, maraqları və şəxsiyyət xüsusiyyətləri var. Bu xüsusiyyətləri dəstəkləməklə, hər bir uşağın özünə inamını təmin edə və qısqanclıq hisslərini azalda bilərsiniz.

• Emosiyalarını ifadə edin və mənfi davranışları dəyişdirin. Övladınızı dinləyin və onun hisslərini anlamağa çalışın, onun bacısına (qardaşına) qarşı qısqanclıq və ya mənfi davranışını görsəniz, övladınızın hislərini tanıyın və müsbət davranışa təşviq edin. Məsələn, qısqanclıq əvəzinə bacısıyla (qardaşıyla) birlikdə fəaliyyətdə olmasını, oyun oynamasını dəstəkləyin.

• Aktiv dinləmə və empatiya. Uşaqlarınız arasında rəqabəti həll etmək üçün fəal dinləyici olun. Onların hisslərini anlayın və empatiya qurun. Onlara bacısının (qardaşının) hisslərini anlamağa və paylaşmağa kömək edin. Bədən dilindən istifadə edərək onlara qulaq asdığınızı və başa düşdüyünüzü göstərin.

Bacı-qardaş qısqanclığı sağlam və doğru formada idarə edildikdə, uşaqların emosional inkişafına töhfə verir və onların ailədaxili münasibətlərini gücləndirir. 

Anara Quliyeva

Klinik psixoloq

İnsan münasibətlərində tez-tez rast gəlinən qısqanclıq hissi balanslı olduğu müddət ərzində həyatda olması lazım olan bir hissdir. Ancaq normal həddi aşan və əsas tətikləyici faktoru itirmə qorxusu olan qısqanclıq uşaqların həm özlərini qəbul etmələrinə, həm də ətrafdakı insanlarla balanslı münasibət qurmasına mane olur.

Bacı-qardaş qısqanclığının öhdəsindən bunları edərək gələ bilərsiniz:

Ailə birliyini önəmsəyin: ailə olaraq birlikdə vaxt keçirmək bacı-qardaşlar arasında münasibətləri gücləndirir. Birgə fəaliyyətlə məşğul olmaq hər bir uşağa ailədə dəyərli və xüsusi olduğunu hiss etdirir.

Hər bir uşağın xüsusiyyətlərinə diqqət yetirin: hər bir uşağın özünəməxsus qabiliyyətləri, maraqları və şəxsiyyət xüsusiyyətləri var. Bu xüsusiyyətləri dəstəkləməklə, hər bir uşağın özünə inamını təmin edə və qısqanclıq hisslərini azalda bilərsiniz.

Emosiyalarını ifadə edin və mənfi davranışları dəyişdirin: övladınızı dinləyin və onun hisslərini anlamağa çalışın, onda bacısına (qardaşına) qarşı qısqanclıq və ya mənfi davranış görsəniz, övladınızın hisslərini tanıyın və müsbət davranışa təşviq edin. Məsələn, qısqanclıq əvəzinə bacısıyla (qardaşıyla) birlikdə fəaliyyətdə olmasını, oyun oynamasını dəstəkləyin.

Aktiv dinləmə və empatiya: uşaqlarınız arasında rəqabəti həll etmək üçün fəal dinləyici olun. Onların hisslərini anlayın və empatiya qurun. Onlara bacısının (qardaşının) hisslərini anlamağına və paylaşmağına kömək edin. Bədən dilindən istifadə edərək onlara qulaq asdığınızı və başa düşdüyünüzü göstərin.

Bacı-qardaş qısqanclığı sağlam və doğru formada idarə edildikdə, uşaqların emosional inkişafına töhfə verir və ailədaxili münasibətlərini gücləndirir.

Anara Quliyeva

Klinik psixoloq

Özgüvən, uşağın öz bacarıqlarına, dəyərinə və ətraf mühitlə əlaqəsinə dair müsbət hissləri ifadə edir. Uşaqların özünə güvən hissinin təməlləri erkən yaşlardan, xüsusən də 6 yaşına qədər olan dövrdə qoyulur. Bu dövrdə valideynlərin göstərdiyi sevgi, dəstək və düzgün yanaşma, uşağın gələcəkdə özgüvənli və sağlam şəxsiyyət kimi formalaşmasında mühüm rol oynayır.

1. Sevgi və təhlükəsizlik hissi yaratmaq:

Uşaqlar üçün sevgi və təhlükəsizlik hissi həyatın ilk illərində ən vacib ehtiyaclardandır. Uşağın valideynləri tərəfindən şərtsiz sevildiyini və qəbul edildiyini hiss etməsi, onun daxili aləmində rahatlıq yaradır. Məsələn, uşaq bir səhv etdikdə, valideynin sərt reaksiya verməsi əvəzinə anlayışla yanaşması, uşağın özünü təhlükəsiz hiss etməsinə şərait yaradır. Uşaq valideyninə güvəndikcə özünə də güvənməyə başlayır.

2. Kiçik uğurları dəyərləndirmək:

Uşaqların həyatında hər bir kiçik addım və uğur böyük əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, uşağın ilk dəfə öz başına yemək yeməsi və ya oyuncaqlarını yığması belə onun üçün mühüm nailiyyətdir. Valideynlərin bu cür kiçik uğurları diqqətə alıb, səmimi və konkret təriflərlə dəstəkləməsi uşağın motivasiyasını artırır. Təriflərdə “Afərin, çox yaxşı çalışdın!” və ya “Sən bunu bacardın, səninlə fəxr edirəm!” kimi ifadələr istifadə edilə bilər. Ancaq diqqət etmək lazımdır ki, təriflər həddindən artıq olmasın və uşağı təzyiq altında qoymasın.

3. Müstəqillik vermək:

Müstəqillik, uşağın öz qərarlarını verməsinə və müəyyən işləri öz başına yerinə yetirməsinə icazə vermək deməkdir. Uşağa yaşına uyğun sadə tapşırıqlar vermək, onun məsuliyyət hissini və özünə güvənini artırır. Məsələn, öz paltarını seçmək, yeməyini öz başına yemək və ya oyuncaq yığmaq kimi fəaliyyətlər, uşağın bacarıqlarını sınamağa və özünü təsdiq etməyə imkan yaradır. Valideynlər bu prosesdə uşağa bələdçilik etməli, amma onun yerinə iş görməkdən çəkinməlidirlər.

4. Səhvlərə icazə vermək və dəstək olmaq:

Hər bir öyrənmə prosesi kimi uşaqlar da səhv etməklə öyrənirlər. Valideynlər uşaqların səhvlərinə sərt reaksiya verməkdənsə onlara səhvlərindən necə dərs çıxaracaqlarını öyrətməlidirlər. Məsələn, uşaq bir tikəni yerə saldıqda “Bu yaxşı olmadı, amma gəl birlikdə təmizləyək!” kimi yanaşma, həm məsuliyyət hissini öyrədir, həm də uşağın özünə güvənini sarsıtmır.

5. Müqayisələrdən uzaq durmaq:

Hər bir uşaq öz şəxsiyyətinə, maraqlarına və inkişaf tempinə malikdir. Uşaqları digər uşaqlarla müqayisə etmək onların özünü dəyərsiz hiss etməsinə səbəb ola bilər. Valideynlər uşağı yalnız öz keçmiş davranışları ilə müqayisə etməli və onun şəxsi inkişafını təqdir etməlidirlər. Məsələn, “Keçən dəfə bu tapşırıqda çətinlik çəkirdin, amma indi daha yaxşı etdin!” kimi ifadələr uşağı həm motivasiya edər, həm də müqayisə stresindən uzaq tutar.

6. Realistik gözləntilər yaratmaq:

Bəzən valideynlər uşaqlarından yaşlarına və bacarıqlarına uyğun olmayan gözləntilər yarada bilərlər. Bu, uşağın özünü yetərsiz və bacarıqsız hiss etməsinə səbəb ola bilər. Valideynlər uşaqların yaşına və inkişaf səviyyəsinə uyğun gözləntilər müəyyən etməli və bu gözləntiləri açıq şəkildə ifadə etməlidirlər.

7. Rol model olmaq:

Uşaqlar valideynlərinin davranışlarını müşahidə edərək öyrənirlər. Əgər valideynlər özlərinə güvənli, pozitiv və konstruktiv yanaşma nümayiş etdirirlərsə, uşaqlar da bu davranışları təqlid edirlər. Məsələn, valideyn öz uğursuzluğunu sakit qarşılayır və “Bu dəfə alınmadı, amma təkrar sınayacağam!” deyirsə, uşaq da buna bənzər yanaşmanı mənimsəyər.

Uşaqlarda özünə güvən hissinin inkişafı, uzunmüddətli və davamlı diqqət tələb edir. Sevgi, dəstək, anlayış və düzgün yanaşma sayəsində uşaqlar öz dəyərini anlayan, həyatda qarşılaşacaqları çətinliklərlə mübarizə apara bilən güclü fərdlər kimi böyüyəcəklər. Valideynlərin hər gün atdığı kiçik addımlar, uşaqların gələcəkdəki xoşbəxtliyi və uğurları üçün böyük təsirə malikdir.

Zülfiyyə Abbasova 

Psixoloq, psixoterapevt, ailə danışmanı

           Uşaq inkişafı çox mürəkkəb və çoxşaxəlidir. Uşaqlarda baş verən xəstəlikləri, məsələn qızdırma, yıxılanda yaraları (zədələri), zəif görməni asanlıqla seçə bilirik, bu kimi halları aydın görə bilirik. Ancaq bəzən uşaqlarda baş verən öyrənmə çətinliyi, davranış problemi yaxud "pis davranış"ın səbəbini sezə bilmirik. Uşaqlarda baş verən bu cür halların olması çox zaman qeyri adekvat sensor inteqrasiyadan qaynaqlanır. Sensor inteqrasiyası terminini ilk dəfə 50 il öncə Djeyn Ayres adlı, ABŞ-nın Oklaxoma ştatında yaşayan psixoloq və nitq terapevti təklif edib. Bundan əlavə Ayresin tədqiqatları öyrənmə çətinlikləri olan uşaqların 70%-də sensor inteqrasiyanın pozulması olduğunu göstərmişdir. Sensor inteqrasiya baş beyində şüuraltı gedən bir prosesdir.

           Hissiyat orqanları vasitəsilə ətraf mühitdən məlumat alınır. Alınmış məlumatın mənası müəyyənləşdirilir, emal olunur və olduğumuz situasiya dərk edilir. Və bu da öz növbəsində sosial davranış üçün baza formalaşdırır və adekvat reaksiya verib hərəkət etməyə imkan yaradır. Hissiyyat orqanlarını “beyin üçün qida“ kimi düşünə bilərsiz, onlar bədəni və zehni yönləndirmək üçün lazım olan enerji və bilikləri təmin edirlər. Amma düzgün təşkil olunmuş hissiyyat  prosesləri olmadan ətraf mühitdən gələn qıcıqlar həzm oluna bilməz və beyni qidalandıra bilməz və nəticədə beyin qeyri-adekvat cavab reaksiyası göndərdiyi üçün davranışlarımız situasiyaya uyğun olmaz (məs: toxunmaya qarşı həddindən artıq həssaslıq, tozsoran səsinə qulaqlarını bağlayaraq, qışqırıb-ağlayaraq reaksiya vermək, heç bir tibbi səbəbi olmadan müəyyən qidaları yeməkdən imtina və s.) və nəticədə öyrənmə prosesində çətinliklər yaşanır. Bu hallarda öyrənmə prosesini dəstəkləmək üçün Sensor terapiya şərtdir. Digər öyrənmə çətinliklərinə istiqamətlənmiş yanaşmalardan fərqli olaraq, sensor proseslərə bağlı öyrənmə çətinliklərində Sensor terapiyadan istifadə edilir ki, o, standart bacarıqları öyrətmir. Beynin anlama, qavrama və motor planlaşdırma qabiliyyətini artırmaq məqsədi daşıyır.

          Sensor inteqrasiyası disfunksiyası beynimizin bədənimizin xarici (dad, qoxu, toxunma, eşitmə, görmə) və daxili( vestibulyar hissiyyat və propriosepsiya hissi) duyğu sistemi tərəfindən qəbul edilən müəyyən məlumatları inteqrasiya edə bilməməsi səbəbindən inkişaf edən nevroloji bir haldır. Bu duyğu sistemləri görüntülərin, səslərin, qoxuların, dadların, işığın, ağrının və bədən hərəkətlərimizin qəbulundan məsuldur. Bundan sonra beynimiz bütün bu məlumatlardan istifadə edərək bədənimizin ətraf mühiti qavraması və uyğun reaksiyalar yarada bilməsi üçün şəkil yaradır.

Səbəbləri və əlamətləri

Uşaqların əksəriyyəti xaricdən gələn qıcıqlara adaptasiya olma və motor planlama bacarıqlarını inkişaf etdirən sensor inteqrasiyanı əsasən gündəlik həyatları, aktivitələri sayəsində qazanırlar. Amma bəzi uşaqlarda sensor inteqrasiya kifayət qədər inkişaf etmir və sensor inteqrasiya problemi olan uşaqlar xarici qıcıqlara qarşı planlı avtomatik və situativ şəkildə cavab verməkdə çətinlik çəkirlər, bu da öz növbəsində uşaqların öyrənməsində və davranışında problemlərə yol açır.

Niyə sensor inteqrasiya problemi yaranır?

·       Beyin sinir hüceyrələrində yaranan əlaqə pozğunluğuna görə qıcığı qəbul edə bilmir

•      Qıcıqlar qeyri-müntəzəm və yaxud müntəzəm qəbul edilir, lakin digər sensor  

      mesajlarla düzgün əlaqələndirilə bilmir.

Səbəbləri

·       irsi meyllilik;

·       hamiləlik dövründə bəzi dərman preparatlarının qəbuluna olan reaksiya;

·       hamiləlik dövründə spirtli içki və narkotik maddələrdən istifadə;

·       erkən doğuş;

·       doğuş travması (asfiksiya, təcili Keysəriyyə əməliyyatı);

·       məlum olmayan səbəblər.

              Hissiyyat orqanları xarici və daxili olmaqla 2 qrupa bölünür:

               Xarici hissiyyat orqanlarına görmə, eşitmə, iybilmə, dadbilmə, toxunma hissləridir, xarici stimullara reaksiya verirlər və biz onların fəaliyyətini nəzarətdə saxlamağı bacarırıq.

Daxili hissiyyat orqanları taktil, vestibulyar və propriosepsiya hissləridir və bədənin daxilindən gələn stimullara reaksiya verirlər. Biz onları görə bilmirik və  onların fəaliyyətini  nəzarətdə saxlamağı bacarmırıq.

               Taktil hissiyat – Bədənin ən erkən inkişaf etmiş  hissiyyat sistemlərindən biri olan toxunma-taktil hissiyyat yüngül toxunuş, titrəyiş, təzyiq, isti və ağrı haqqında informasiya verir. Dərimiz vasitəsilə toxunuruq , informasiyanı alıb emal edirik.

·       Toxunduğumuz cismin sərt, yumuşaq, isti, soyuk, hamar, nahamar olmasını

·       Üzümüzə vuran küləyin şiddətini

·       Geyindiyimiz paltarın teksturasını

·       İsti bir yerə dəyən əlimizin yandığını

·       Corabımızın quruluşunu

·       Ayaqqabımızın içində daş olduğunu

·       Havanın isti və ya soyuq olduğunu taktil hissiyyat vasitəsilə hiss edirik.

Taktil qıcıqlara qarşı hiperhəssas reaksiya zamanı:

·       Taktil hissiyyat toxunma  reseptorları tərəfindən hiss edilən qıcıqların həddindən çox

o   qəbulu  və bunun nəticəsində toxunma hissinə aşırı reaksiya  verməkdir.

·       Üzünə toxunulmasını, üzünün yuyulmasını istəməmək

·       Yüngül toxunulmaya qarşı aşırı reaksiya göstərmə

·       Saçlar tərs yönə doğru darananda, papaq saçları pozanda, qolları aşağıdan

      Yuxarıya doğru sığallayanda aşırı reaksiya vermək

·       Saçlarının kəsilməsini və saçlarıyla oynanmasını istəməmə

·       Həddindən cox qıdıqlanma

·       Yüngül ağrılara çox reaksiya vermə

·       Dırnaqlarını kəsdirməkdən narahat olmaq

·       Qucaqlaşmaq istəməmək

·       Əldə yara bantı, kinetik qum, plastilin kimi bir şey olanda aşırı narahat olma

·       Fiziki bir problem olmamasına rəğmən yerdəki hisslərdən qaçmaq üçün barmaq

·       ucunda gəzmək

·       Bəzi paltarları geyinmək istəməmək. Məsələn, yun və dar paltarlar

·       Soyuq havalarda belə papaq, şərf  və əlcəklərdən narahat olmaq

·       Koftanın qollarının və ya şalvarının ətəyinin qatlanmış olmasını istəməmək

Taktil qıcıqlara qarşı hipohəssas reaksiya zamanı:

Taktil hissiyyat toxunma reseptorları tərəfindən hiss edilən qıcıqların az qəbulu  və bunun nəticəsində toxunma hissinə zəif reaksiya  verməkdir.

·       Ona toxunulduğunu hiss etməmək

·       Bədənindəki çirki hiss etməmək, burnun axdığını, ağzının kənarında yemək

o   qalıntısı olduğunu hiss etməmək.

·       Saçlarının dağınıq olduğunu, saçına bir şeyin taxıldığını hiss etməmək

·       Corablarının, koftasının qolunun və ya ətəyinin islandığını hiss etməmək

·       İstiyə qarşı reaksiyasız olmaq, isti yerlərdə tərlədiyini fərq edib jaketini çıxartmamaq, soyuk yerdə jaket geyinməmək

·       Bədənindəki kəsiklərə, cızıqlara qarşı reaksiya verməmək, bədəni bir yerə dəyəndə hiss etməmək

·       Ağrı hissinin az olması

·       Acı, çox isti və ya çox soyuq yeməklərə reaksiya  verməmək

·       Əşyaları yerə düşəndə hiss etməmək

Taktil hissetmənin axtarışında olan uşaqlar:

·     Kiminsə onu qıdıqlamasını və ya sığallamasını çox  sevir və istəyir

·     Hər şeyə toxunmaq və hiss etmək istəmək

·     Nələrəsə və ya insanlara toxunmağı xoşlamaq

·     Özünü sığallamaq, dişləmək, əllərini bir-birinə vurmaq

·     Tanımadığı insanlara belə toxunmaq, dəymək istəyi

·     Yumuşaq və tüklü cisimlərə daha çox toxunma istəyi

Vestibulyar hissiyat:

               Bədənin hərəkəti və tarazlığı haqqında informasiya alır, emal edir və daxili qulağımızda  yerləşir;

Propriosepsiya hissi:

                Əzələlər, oynaqlar və vətərlər.Bədənin məkanda vəziyyəti haqqında və bədənin ayrı-ayrı hissələrinin bir-birilə müqayisədə olan vəziyyəti haqqında informasiya alır və emal edir.

Propriosepsiya vasitəsilə biz aşağıdakıları hiss edə bilirik:

               Bədənimizin vəziyyətini və pozamızı;

Bədənimizin etdiyi hərəkətin istiqamətini və sürətini;

Hərəkət etmək və ya oynaqlarımızın müəyyən bir vəziyyətdə saxlamaq üçün tələb olunan əzələ gücünün səviyyəsini.

Propriosepsiya disfunksiyasının 2 növü ayırd edilir:

Sensor duyğuların axtarışı;

Hərəkətin nizamlamasında çətinliklər.

 Sensor duyğuların axtarışı:

•      Şkafların qapılarını zərblə bağlayır;

•      Tez-tez bilərəkdən özünü yerə yıxır;

•      Müxtəlif əşyaları itələməyi və ya sürüməyi xoşlayır;

•      Saatlarla batutda hoppanmağı xoşlayır;

•      Mebellərin üstündən və digər hündür yerlərdən tullanmağı xoşlayır;

•      Qələm, çubuq, köynəyinin qolunu və s. çeynəməyi xoşlayır;

•      Başqa uşaqları tez-tez vurur, itələyir, özünü onların üstünə yıxır;

Hərəkətin nizamlamasında çətinliklər:

•      Hər hansı bir fəaliyyət zamanı (məsələn, əlini paltonun qoluna salmaq) əzələlərinin nə qədər bükülməsi və ya açılması lazım olduğunu qiymətləndirə bilmir;

•      Yazısı həddən artıq səliqəsiz olur, yazdığını pozmaq istədikdə isə hətta kağızı cırır;

•      Tez-tez oyuncaqlarını və digər əşyaları sındırır;

•      Əşyanın çəkisini düzgün qiymətləndirə bilmir;

•      Elə təəssürat yaranır ki, bütün fəaliyyətlərində həddən artıq qüvvə sərf edir: yeriyən zaman, əşyanı götürən zaman (həddən artıq sıxır), qapını zərblə çırpır, əşyanı yerə səs-küylə qoyur.

Beynəlxalq Sensor inteqrasiya qurumununa görə aşağıdakılar sensor inteqrasiya pozulmasında tez-tez rast gəlinən göstəricilərdir:

 Toxunmaya, səsə, görüntüyə və hərəkətlərə aşırı həssaslıq

•               Toxunma, səs, görüntü və hərəkətlərə yetərsiz reaksiya vermək

•               Diqqət dağınıqlığı

•               Sosial və emosional problemler

•               Həddindən çox və ya həddindən az aktivlik səviyyəsi

•               Fiziki yöndəmsizlik və ya açıq-aşkar diqqətsizlik

•               Özünü idarə edə bilməmək

•               Bir vəziyyətdən digərinə keçməkdə çətinlik yaşamaq

•               Sakitləşə bilməmək

•               Özünü qeyri-adekvat hiss etmək

•               Nitq, dil və motor bacarıqlarında geriləmələ

•               Akademik inkişaf ləngiməsi

  Sensor inteqrasiya problemlərinin erkən əlamətləri:

(0-6 ay)

•               Qucaqlanmağa qarşı müqavimət

•               Toxunulmağı sevməmək

•               Ana südü ilə qidalanmada çətinlik, qidalanmada çətinliklər

•               Göz təmasından qaçmaq və ya etməmək

•               İşıqdan narahat olmaq

•               Arxasıüstü vəziyyətdə narahatlıq

•               Hərəkət etdiriləndə ağlamaq

•               Havaya qaldırılmağı sevməmək

•               Oyuncaqlara baxmamaq, onlara fikir verməmək, əl uzatmamaq

•               Səslərin fərqində olmamaq

•               Yuxu problemləri

•               Bezi dəyişdirmək və çimmək zamanı narahatlıq

•               Oyuncaqları ağzına aparmamaq, kəşf etməmək

(6-12ay)

•               Əmmə, çeynəmə, udma qabiliyyətinin aşağı olması

•               Yeni qidalara alışa bilməmək

•               Ağza bir şey qoyulduqda öğürmə və qusma

•               Altının kirləndiyinin fərqinə varmamaq

•               Ətrafındakı insanlar narahat olmaq

•               Rutindən kənara çıxmağa dözə bilməmək

•               Həmyaşıdlarına nisbətən daha əsəbi və həssas olmaq

•               Tanıdığı səslərə qarşı laqeydlik və ya gec reaksiya vermək

•               Diqqəti cəmləyə bilməmək, qarşılıqlı əlaqədə çətinliklər

•               Aşağı əzələ tonusu, fiziki fəaliyyətdə geridə qalma

•               Oturmaq üçün həmişəkindən daha çox dəstəyə ehtiyac duyulur və ya otura bilmir

•               Başın arxaya hərəkətindən narahat olmaq

•               Gün işığına uyğunlaşmaqda çətinlik

(2-4 yaş)

Qucaqlaşmağı sevməmək

•               Oturmaq və bir fəaliyyətə diqqət yetirmək istəməmək

•               Saç və ya üz yuyulduqda stressə girmək, saç dırnaq kəsdirmək istəməmək

•               Qarışıq oyun mühitində diqqətini toparlaya bilməmək

•               Oyun parklarından uzaq durmaq, fiziki aktivitələrə reaksiyalar

•               Sallanma və tullanma kimi sabitliyi pozan fəaliyyətlərə və ayağın yerlə əlaqəsinin

           itirdiyi yerdə reaksiyalar

•               Ətrafda olan əşyalara toqquşma, təhlükələri tanıya bilməməsi

•               Zəif, yöndəmsiz görünüş, tez-tez yıxılmaq

•               Sərt, qeyri-ərzaq əşyalarını çeynəmək istəyi

•               Stəkandan içməkdən imtina

•               Adını çağıranda gec reaksiya vermək

•               Əl bacarıqları, kiçik motor bacarığı tələb edən işlərdən qaçmaq(məsələn,

           qələm\qaşıq tutmaq, kağız cırmaq\kəsmək)

•               Sadə geyinib soyunma işlərində çətinlik çəkmək.

Məktəb dövrü

•      Diqqətini verməkdə və yeni biliklər öyrənməkdə çətinlik çəkmək

•      Qələm tutmaqda, yazmaqda çətinlik çəkmək, qələmi zəif tutmaq və ya çox basdırmaq

•      Motor planlama tələb edən oyunlarda və fiziki fəaliyyətlərdə iştirak etməmək

•      Əzələ tonusunun zəifləməsi, arxa və qarın əzələlərində zəiflik, məktəbdə və evdə uzun müddət dik otura bilməmək, əyilərək oturmaq

•      Ayaq ucunda yeriməyə meyllilik

•      Yazı yazma problemləri, hərflərin səhv yazılması

•      Dostluq etməkdə, yeni mühitlərə girməkdə çətinlik

•       Özünü ifadə etməkdə çətinlik çəkmək, özgüvən əskikliyi

•      Qrup fəaliyyətlərində çətinlik çəkmək

•      Balans problemləri, tez yorulmaq. 

Lalə Vəliyeva

Uşaq inkişafı mütəxəssisi, uşaq psixoloqu

Duyğularımızı tanımaq və onlara ad vermək böyüklər üçün bəzən çətin olsa da uşaqlar üçün də asan deyil. Buna görə də uşağınız hissləri haqqında danışanda onu tərifləyin. Beləliklə, uşağınız sizdən nəyisə düzgün etdiyi mesajını alacaq və özü ilə fəxr edəcək. Uşağınızla günün istənilən vaxtında, məsələn ərzaq mağazasında, axşam yeməyində və ya hər hansı oyun vaxtı onun hissləri və mübarizə strategiyaları haqqında danışa bilərsiniz. Uşağınızla əlaqə və dialoq qurduqca o, başqaları ilə ünsiyyətdə olarkən öz duyğularını tanımaqda və onlarla mübarizə aparmaqda çətinlik çəkməyəcək. Beləliklə, siz onun ətrafında olmadıqda (məsələn məktəbdə və ya dostları ilə) sakitləşmək və öz emosiyalarını tənzimləməkdə müvəffəqiyyətli olacaq.

Övladınız üçün hisslər haqqında kitablar oxuyun:

Uşaq kitabları çox vaxt hikmətlə doludur. Güclü və vacib anlayışları sadə, lakin mənalı sözlərlə izah edirlər. Uşağınızla birlikdə duyğuları araşdırmaq, qəzəb və qorxu kimi duyğularla mübarizə aparmaq haqqında kitablar oxuya və emosiyalar haqqında danışa bilərsiniz. "Sizcə, bu hekayədə tısbağanı bu qədər əsəbiləşdirən nə ola bilərdi?" "Səncə, dovşan bu vəziyyətdə necə hiss etdi?" kimi kitabdakı personajlar haqqında müxtəlif suallar verməklə uşağınızın duyğularını daha yaxşı müəyyənləşdirməsinə kömək edə bilərsiniz.

Televiziya seriallarına və ya filmlərinə baxarkən uşağınıza emosiyalarla bağlı suallar verin:

Uşağınızın sevimli televiziya şousu və ya filminə baxarkən, oradakı hər hansı bir xarakterin hissləri ilə bağlı suallar verin. "Sizcə, bu personaj necə hiss edir?", "Əvvəllər belə hiss etmisiniz?", "Bir insanı bu şəkildə hiss etməyə nə səbəb ola bilər?" kimi suallar verə bilərsiniz. Beləliklə, uşağınızın duyğularını daha yaxşı tanımasına və digər insanlarla empatiya qurmasına kömək edə bilərsiniz.

Rövşən Nəcəfov 

Klinik psixoloq, psixoterapevt